Iconoclasten in de opera

Op 10 augustus 1566 sloeg in Nederland de vlam in de pan tijdens een protestantse preek in het dorpje Steenvoorde. De haat tegen (het katholicisme van) de Spaanse bezetter uitte zich in het bestormen van een rooms-katholiek klooster, de verwoesting van religieuze beelden, de vernietiging van boeken en plundering van het kerkzilver. De Beeldenstorm was begonnen: in 6 weken tijd werden rooms-katholieke kerken zwaar beschadigd en werd het interieur ervan vernield. Deze barbaarse escalatie, een uiting van machteloze woede, speelde een belangrijke rol in het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog en het ontstaan van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Naar ons beste weten heeft de aartsbisschop van Utrecht, kardinaal Eijk, nog niet om excuses van protestants Nederland gevraagd. Dat het volk, maar niet het volk alleen, onredelijk en barbaars reageert op onwelgevalligheden in de breedste zin des woords, is helaas een constante in de wereldgeschiedenis. In dit geval waren waardevolle kunstschatten het eerste slachtoffer.

In 2001 begon de Taliban in Afghanistan met het slopen van alle standbeelden in het land, met inbegrip van grote Boeddhabeelden. (Deze barbarij werd in 2021 hervat.) “Alle beelden zullen worden vernietigd”, aldus de toenmalige Afghaanse minister van Cultuur en Informatie.  Deze vernieling van het culturele patrimonium werd verdedigd met het argument dat de beelden ernstige heiligschennis voor de islamitische ideologie betekenden. Vrede sluiten met Allah heeft bedenkelijke ramificaties.

Entführung aus dem Serial, niet geschikt voor jongere kijkers.

Eenzelfde vernietiging van cultureel erfgoed -of breder gesteld:  vandalisme- doet zich in onze tijd voor in de operawereld, geïnspireerd door een vaag modernisme gepaard aan psychologische groepsdrang en geschraagd door stuitende onwetendheid en een hevig verlangen deel uit te maken van een imaginaire culturele elite. Als wij het gemakshalve bij de 19^e-eeuwse opera’s houden, kunnen wij hopelijk met consensus vaststellen dat de creatieve bron voor het werk ontspruit aan een creërende librettist en een creërende componist (ook als dezen één en dezelfde persoon zijn). Het regisseurstheater, dat nu al zo’n 50 jaar voortwoekert, gelukkigerwijs in afnemende mate, is zeer wel vergelijkbaar met de protestantse en islamitische Beeldenstormen. Ook bij de decapitatie van de librettist, vaak gebracht als “vernieuwing” maar in werkelijkheid een naar een fanatiek geloof neigende ideologie, wordt een artistiek product, het libretto, met het rioolwater afgevoerd.

De dwalenden die het regietheater achternalopen, zijn in wezen niet anders dan de genoemde protestantse en islamitische iconoclasten, met die aantekening dat de laatsten louter op vernieling uit waren, en de adepten van Bieito e tutti quanti voor het sloopwerk “iets” in de plaats willen. Iets vernieuwends! Iets urgents! Iets actueels! Iets ontregelends!

Les Indes Galantes in Naturistenkamp Het Zwarte Gat

Echter, vernieuwen is een verheugende activiteit als het de badkamer betreft, bij iets urgentst dient men de dokter of de brandweer te bellen, als men iets ontregelends wil meemaken raad ik een film met Scarlett Johansson aan en qua actualiteit beveel ik een betrouwbare dorpsomroeper aan.  Paul Cézannes schilderij  Le Garçon au gilet rouge heeft net zomin vernieuwing nodig als Guillaume Tell van Rossini. Dat de opera “levend muziektheater” is, betekent niet dat de authenticiteit niet gerespecteerd hoeft te worden en dat het episodische kunstwerk zonder bezwaar naar de martelkamer van de opera-aanpasserij kan worden gedeporteerd.

Dus is het dissecteren van een opera op zijn best een onbenullige maar vaak eerder een kwaadwillige activiteit, want libretto en partituur vormen een onscheidbare twee-eenheid. De argumenten voor die twee-eenheid zijn meestal tot dovemansoren gericht. In het “Spinnerlied” uit Wagners Fliegende Holländer bijvoorbeeld hóór je de spinnewielen in het orkest; als het spinnewiel op het toneel door een hometrainer wordt vervangen, wordt de scène op idiote wijze ont- c.q. verkracht. Dat vele Mensen van Nu daar geen probleem mee hebben, is uiterst bedenkelijk.  Hoewel, men weet vaak niet beter…

En er is bij “opera’s in een nieuw jasje” (de abjecte terminologie alleen al!) niet alleen discrepantie tussen muziek en toneelbeeld, maar ook tussen ­tekst en het toneelbeeld van de “geactualiseerde” uitvoering.

TEKST EN TONEELBEELD: Punk-Salome (Annalena Persson) zingt over typische punk-kwesties: over “Joden uit Jeruzalem die elkaar in de haren vliegen over hun dwaze ceremonies”, over “barbaren die drinken en drinken, en hun wijn op de grond morsen” en over “Grieken uit Smyrna met opgemaakte ogen en beschilderde wangen en kroeshaar in gedraaide krullen”.

“Vernieuwing”, dat is ook zo’n zinloze -en vooral onterechte- kreet der onnadenkenden. Vernieuwing in de opera bestaat óf uit het toepassen van nieuwe toneeltechnieken die een bestaande opera, inclusief libretto, nog fraaier op de Bühne kunnen brengen, óf, natuurlijk, een nieuwe opera. Met een nieuwe partituur en een nieuw libretto.  En er valt op het gebied van nieuw geschreven opera’s genoeg fraais te genieten.

Het idee dat een 19^e-eeuwse opera “geactualiseerd” moet worden tast de integriteit van het kunstwerk aan. Is vernieuwing een rij van 14 mannen op het toilet, met de broek op de enkels? Don Giovanni als junkie en een met bloed doordrenkte Entführung aus dem Serail, waarin de ene zanger zijn blaas ledigt op de andere? Is dát vernieuwing? Een Freischütz waarin de tenor de gehele voorstelling in zijn nakie moet rondhuppelen, is dat vernieuwing?

HEILLOZE WEG

Opera is een episodische kunstvorm; deze naar het heden halen is een heilloze weg, met helaas te weinig begrepen en te vaak opzettelijk weggemoffelde rampzalige gevolgen.

Wij dienen onzes inziens een geheel andere kant op te kijken. Kijk terug op een historisch, authentiek kunstwerk. Wees blij dat het er is, wees blij dat we het nog in zijn min of meer oorspronkelijke vorm kunnen meemaken.

Dáárvan in 2023 genieten, actueler kan het niet.

Olivier Keegel