Mussorgsky wrote Boris Godounov because he was inspired by Russian history and wanted to capture the essence of the character Boris Godounov through his music.

Muzikale leiding  Vasily Petrenko
Regie, decor en kostuums  Kirill Serebrennikov

Boris Godoenov  Tomasz Konieczny
Feodor  David van Laar 
Ksenia  Inna Demenkova
De voedster  Polly Leech
Vorst Vasili Ivanotvitsj Sjoejski  Ya-Chung Huang
Andrej Sjtsjelkalov  Jasurbek Khaydarov
Pimen  Vitalij Kowaljow
Grigori Otrepjev  Dumitru Mîțu
Marina Mniszek  Raehann Bryce-Davis
Rangoni  Gevorg Hakobyan
Varlaam / Mitjoecha  ShenYang
Missail / Bojaar  Steven van der Linden
Herbergierster  Eva Kroon
Joerodivy   Odin Lund Biron
Nikititsj  Roger Smeets

Koor van De Nationale Opera
Nieuw Amsterdams Kinderkoor
Koninklijk Concertgebouworkest

Boris Godoenov

Wat, als je iets misdaan hebt maar je denkt dat je het niet gedaan hebt? Je moet het onwenselijke deel afsplitsen van jezelf. Je wordt achtervolgd door spookbeelden die zich niet laten wegjagen. Als door een magneet aangetrokken eist het afgestoten deel zijn plaats op in je wezen. Je houdt krampachtig de deur dicht van je schizofrene huis. Het verbannen deel beukt op de deur en belooft genezing van je geestesziekte in ruil voor onderdak. Je volhardt en sterft eenzaam.

Of je hebt iets niet misdaan maar wordt door de maatschappij als schuldige aangewezen. Je sterft eenzaam.

Voor beide is iets te zeggen. Waarom greep Boris Godoenov niet meteen de macht na Dmitri’s dood, toen hij als zakenwaarnemer voor zijn incapabele zwager insprong? Waarom moest hij zich laten overreden? Waarom zou je de pretendent laten vermoorden als je zelf geen tsaren-ambities hebt? Enfin, we komen er niet uit, maar het libretto geeft wel een red flag in de richting van Boris, vanwege de hallucinaties over het vermoorde kind.

Volgens mijn leraar Russisch (RIP) is het Russische volk gedoemd  altijd onder despoten te zwoegen, omdat het niet anders gewend is. In deze productie van Moessorgski’s Boris Godoenov wordt het volk van de wereld als machteloos slachtoffer van gestoorde leiders gepresenteerd, of het nu om Rusland, Amerika of de Europese Unie gaat. Ze zijn allemaal fout, maar wat doe je eraan? Bij gebrek aan leiderschap gaan de gewone mensen elkaar te lijf. Is het volk echt onschuldig? Laten we in de voorstelling duiken.

Het concept van Serebrennikovs regie is gebaseerd op een hedendaagse setting, met als inspiratiebron een serie foto’s van Russen door Dmitry Markov, ook getoond in de productie.

We kijken eenentwintig eenvormige kamers van een appartementencomplex binnen, waar de dagelijkse beslommeringen plaatsvinden. In ieder huis staat de TV op hetzelfde propagandakanaal van de overheid. De Yurodivy, heilige dwaas, woont alleen in een kale kamer, matras op de vloer en aantekeningen aan de muur. Hij wordt vertolkt als dissident, waarschijnlijk met Asperger, een man die doorziet, benoemt en aanklaagt. Als hij zich uitkleedt zien we de striemen van marteling op zijn rug. De geheime dienst en het volk trappen tegen hem aan, maar vorsten en tsaren hebben vaak ontzag voor de waarheidspreker. Helaas heeft de regisseur ervoor gekozen deze Yurodivy (Odin Lund Biron) duidende, gesproken monologen te geven, die niet alleen de muzikale spanningsboog onderbreken maar ook het publiek van politieke propaganda voorzien: We zijn allemaal tegen P en T, u mag nu klappen. Adellijken en gezaghebbenden zijn hier huismeester, politieagent, partijbons. De gemeentelijke vuilnisophaaldienst versiert het toneel met troosteloosheid. De TV-camera speelt een grote rol als indoctrinerend instrument. Het beeld is chaotisch en vormt geen eenheid.

Het volk wordt door handhavers opgezweept om Boris (Tomasz Konieczny) te smeken de troon te accepteren. Onder klokgelui en lichte sneeuw wordt feestverlichting aangebracht en champagneglas gevuld om de inhuldiging van de nieuwe tsaar te vieren.

De tsaar heeft geen gemakkelijk regentschap. Het land wordt geteisterd door honger en oproer. Boris wordt gekweld door hallucinaties. De monnik Pimen (Vitalij Kowaljow), hier een intellectueel, schrijft geschiedenis in de basement. Zijn benen zijn door kinderverlamming geradbraakt. Hij vertelt de jonge Grigori (Dumitru Mîtu), een Uber Eats bezorger, over het gerucht van de moord op tsarevitsj Dimitri, uitgevoerd in opdracht van Boris. Grigori is zo oud als Dmitry zou zijn geweest, als hij nog in leven was. Hij vertrekt in opgewonden staat. Vlak bij de grens met Litouwen stuit hij in een herberg op twee pelgrims, Missail (Steven van der Linden) en Varlaam (Shen Yang). De waardin (Eva Kroon) vertelt dat de politie een klopjacht houdt op een voortvluchtige (uit de regie wordt niet duidelijk waarom deze Grigori voortvluchtig zou zijn, hij is geen ontsnapte kloosterling maar een ZZP’er!). Grigori probeert de verdenking op Varlaam te wentelen en ontkomt nipt aan de politie.

In het paleis van het Kremlin beweent Boris’ dochter Ksenia (Inna Demenkova) het overlijden van haar verloofde. Haar broer Feodor (David van Laar) en de voedster (Polly Leech) trachten haar te troosten met afleiding. Boris komt binnen. Hij troost Ksenia en vertelt zijn zoon dat hij zich moet voorbereiden op de troonopvolging. Als Boris alleen is vervalt hij in gekweld gepeins over zijn nachtmerries, waarin de dode Dmitri aan hem verschijnt.

Prins Sjoejski (Ya-Chung Huang) komt binnen. Hij vertelt dat er een ophitser bezig is een legertje te vormen om de macht te grijpen. Deze mensen houden Boris verantwoordelijk voor de moord op de tsarevitsj. Een hallucinatie belaagt Boris. Hij vraagt om vergiffenis.

We zijn in een Amerikaanse filmstudio. De Poolse adellijke Marina (Raehann Bryce-Davis) uit het libretto is hier een Amerikaanse filmster annex staatshoofd. Grigori is verliefd op deze beroemdheid. Zij laat zich door de intrigant Rangoni (Gevorg Hakobyan) opstoken om Grigori aan te vuren de troon op te eisen en haar tsarina te maken. Het is zeer verwarrend en chaotisch. Aan het eind van de scène tekent Amerika-Marina de ene na de andere executive order, aan de zijde van de verliefde nep-Dimitri (Rusland) en onder het toeziend oog van de Europese Unie. Het ziet er strak uit. Maar waar kijken we eigenlijk naar? Het duivelse huwelijk tussen Rusland en Amerika, met als getuige de Europese Unie? Statement: Leiders zijn leugenaars! Volk is slachtoffer!

Op het plein voor het Kremlin staan de straatarme mensen bijeen. Ze smeken de tsaar om hen niet in de steek te laten. Jongens pesten de dwaas. Die vraagt Boris de jongens voor straf te doden “net zoals U met de tsarevitsj gedaan heeft”. Sjoejski beveelt de arrestatie van de dwaas, maar Boris verhindert dit. Hij vraagt de dwaas voor hem te bidden, hetgeen deze afwijst.

Er is overleg over het naderen van de oproerkraaiers onder leiding van Grigori. Sjoejski vertelt over Boris’ toestand van delier. In verwarde staat komt Boris het toneel op. Tot overmaat van ramp verschijnt ook Pimen, die Boris confronteert met een verhaal over de geest van de vermoorde tsarevitsj. Dit is de genadeslag voor Boris Godoenov. Hij sterft op een zielig krukje midden in een berg vuilnis. Het volk zit zonder leider, men gaat elkaar te lijf.

Terwijl de zoveelste doodskist het gebouw uit wordt gedragen denk ik aan Fred (RIP), ons aller innemende operavriend. Wat had hij uitgekeken naar de voorstelling en hoe schokkend was zijn overlijden voor mijn ogen (I didn’t do it!). Fred lag erbij als een Russisch Orthodoxe geestelijke, met zijn lange baard, wijs en bevrijd van het leed der mensheid. Zijn verschijning paste wel in een librettogetrouwe Boris Godoenov.

Fake-Dmitri grijpt de macht. Just another dishonest dictator. De yurodivy zingt zijn desolate zang over het verdriet van Rusland. Een aangrijpend moment van verlatenheid en gelatenheid.

In deze productie gaat veel verloren aan eenheid en klank, waartoe het werk toch een schat aan mogelijkheden biedt. Door een overkill aan beelden en ideeën komt de boodschap niet verder dan het hoofd, terwijl we emotioneel geraakt willen worden. Dan krijg je dat de dood van Boris bijna ongemerkt aan je voorbijgaat. Dat je je van alles gaat afvragen. De appartementen-kijkdozen, hoe mooi ook, slokken bovendien klank op, waardoor sommige zangers niet uit de verf komen. De fenomenale stem van Bryce-Davis verdwijnt ook voor de helft in een zwart gat op of boven het podium, doodzonde.  Van de stemmen die wel ten volle klinken willen we er enkele uitlichten: Konioecky (Boris), edele klank met opvallend timbre in de hoogte, Kowaljow (Pimen): een stem met eikenhouten galm, zeer vloeiend, Demenkova (Ksenia): zij heeft de nachtegaal in de stem, van der Linden (Missail), Hakobyan (Rangoni) en Khaydarov (Sjtsjelkalov). Er wordt goed geacteerd door de zangers. Speciale vermelding verdient het koor en het kinderkoor. Met name de vrouwenstemmen excelleren in poëtische doorzichtigheid of zij zetten een lichtend dak op een kathedraal van klank. De grote koren verschaffen de rust en de eenheid, waarin we alle lijnen, ritmes, kleuren en schitteringen kunnen opnemen. Het onovertroffen Concertgebouworkest onder Vasily Petrenko had ook te lijden onder de drukte op het toneel en de akoestische fratsen: het leek telkens smachtend de hand te reiken naar het toneel, voor eenheid, maar bleef toch wat op zichzelf teruggeworpen.

Tip aan de regie: stop met duiden (duiden = doden). Het kaapt de verbeelding en geeft ook blijk van minachting voor het publiek, dat zelf niet in staat zou zijn na te denken.

Tip 2: Soms is het raadzaam om naar de muziek te luisteren met je oren en niet met je eigen genie. Het klinkt hard, maar de drukte overstemt de muziek, die zoveel grandioos kleurrijk materiaal biedt. We missen eenheid van expressie door alle onrust en ideeën. Zo gaat veel talent op in rook, inclusief uw eigen talent.

En Boris Godoenov? Die stierf niet alleen eenzaam, maar ook onopvallend. Waarom?

Esther Chayes