György Ligeti

Wie zijn kennis wil verbreden over de muziek van György Ligeti komt vroeg of laat onvermijdelijk het begrip “avantgarde” tegen. Meestal vroeger dan laat. De term verwijst naar een culturele beweging die gevestigde normen en tradities tart en bereid is nieuwe uitdrukkingsvormen te verkennen en gevestigde waarden in twijfel te trekken.

Avantgardistische bewegingen zijn aanwezig in verschillende kunstvormen, waaronder literatuur, beeldende kunst, muziek, theater en film. Ze proberen vaak gedachten uit te lokken, sterke emoties op te roepen of sociale of politieke veranderingen teweeg te brengen door onconventionele ideeën of technieken te presenteren. Surrealisme, dadaïsme, kubisme en abstract expressionisme kunnen met recht “avantgardistisch” genoemd worden. In hun tijd, uiteraard.

Het doel van avantgarde-bewegingen is het uitdagen van de status quo en het verleggen van grenzen; het zijn dus bewegingen, een groep min of meer gelijkgestemden. “De” avantgarde wordt nooit begrepen als benaming voor één individu, hoewel we misschien een uitzondering moeten maken voor Julius Fučík.

In de muziek worden minimalisme en serialisme nog steeds wel avantgardistisch genoemd, maar of er anno 2023 in de muziek nog van avantgardisme gesproken kan worden, wij moeten u daarop het antwoord schuldig blijven. Immers, gevestigde normen, waarden en tradities zijn reeds afdoende vakkundig om zeep geholpen… het zou een gevecht tegen windmolens zijn.

Is de dekselse theatergroep La Fura dels Baus, de Bassie en Adriaan van het Urgente, Ontregelende, Moderne Muziektheater, “avant-gardistisch”? Voegt dit gezelschap werkelijk iets nieuws toe, anders dan enkele boldoenerige anomalieën? Als we het over “ontregelend” hebben dan gaat mijn stem naar de echte avant-gardisten zoals de Kermisklanten:

Is/was Ligeti avantgardistisch of borduurde hij voor een deel voort op het werk van de zeer ten onrechte onbekende Hongaarse componist Sandor Veress (1907-1992)?  Is er wellicht een vloeiende lijn te ontdekken in de sequentie Bartók/ Kodály > Veress > Ligeti?

Le Grand Macabre werd door Ligeti zelf een anti-anti-opera genoemd, en paste als zodanig heel goed in het straatje van de potsenmakers uit Barcelona. Deze opera uit 1978 van György Ligeti bevat een aantal verblijdende absurditeiten, net als in het oorspronkelijke, aan de opera ten grondslag liggende toneelstuk van Michel de Ghelderode.

Ligeti is geen James Last. Vergeet (“traditionele”) melodie en harmonie, maar denk en luister naar clusters van geluid. Le Grand Macabre is een spektakel vol zwarte humor en presenteert vocale technieken waar Il Divo een hartverzakking van zou krijgen. Wij kennen natuurlijk allemaal de term “grensverleggend” uit de mantra “grensverleggend, urgent Muziektheater”, zie de programmaboekjes, van de hand van auteurs die geschikter zijn om genderneutrale zonnepanelen te promoten. Maar Ligeti, die wist écht menige grens te verleggen. In zijn Hamburg Concerto zijn prominente rollen weggelegd voor de stofzuiger en het gaspedaal. “Eat your heart out, Leroy Anderson”, met je Typewriter, de gewilde uitsmijter van de Volksuniversiteit-cursus “Ook dát is klassieke muziek”, voornamelijk bezocht door gepensioneerde onderwijzeressen met een knotje in het haar en gekleed in te wijde broeken met een bloemmotief.

Le Grand Macabre speelt zich af in het fictieve Breughelland, een nachtmerrieachtige wereld vol groteske personages en bizarre situaties. Qua onzinnigheid bevat het libretto een collage van absurde en onzinnige teksten, die de allergrootste in dit genre, Sjef van Oekel (i.e. Wim T. Schippers), dicht benaderen.

Microtonale stemming, complexe ritmes, elektronische muziek en onconventionele instrumenten, zoals autotoeters, zorgen voor de muzikale begeleiding. Alle personages van Le Grand Macabre hebben een tik van de molen, en belichamen (dus) verschillende aspecten van de menselijke natuur. Het centrale personage, Nekrotzar, vertegenwoordigt dood en chaos, terwijl anderen, zoals Piet de Pot en Astradamors, maatschappelijke archetypes parodiëren. De absurde situaties doen de grenzen tussen tragedie en klucht vervagen. Een complexe materie; ik verwijs graag naar drs Vicent Braat, deskundige op dit gebied. Klik HIER

Een van de meest spraakmakende scènes van de opera is de “Astronomer’s Aria”, waarin een sterrenkundige op ironische wijze zijn ondergang tegemoet gaat; een mix van donkere humor en existentiële thema’s, een commentaar op de obsessie van de mensheid om de kosmos te begrijpen, zelfs als er chaos dreigt.

In de eerste scène zien we een gigantische weg met veel auto’s; we zien een politiepatrouille, taxi’s en een grote camper waarin men zich voorbereidt op de dreigende vernietiging van de wereld door een middernachtelijke komeet. In de tweede akte, die weliswaar spectaculair is maar ook een hoog nou-weten-we-het-wel karakter heeft, ondersteunen cocaïne en alcohol een laatste orgie, alleen voor de happy few. Plaat van handeling: de “Luxury Royal Palace Nightclub”.

De zang en muziek zijn van een zeer hoog niveau. Dirigent Thomas Guggeis en zijn musici voeren ons langs 500 jaar operageschiedenis en boeien (afgezien van de te lange tweede akte) vanaf de “Toccata voor twaalf autotoeters” tot de afsluitende Passacaglia, ondanks de voortdurende afwisseling tussen extreme prestissimi en enerverende traagheid.  De enorme verschillen tussen prestissimo en larghissimo worden technisch loepzuiver en indrukwekkend uitgevoerd. Het ensemble levert uitmuntende zangers.  Sopraan Elizabeth Reiter en Karolina Makula schitteren in hun rollen als resp. Amanda en Amando. Van hetzelfde hoge niveau is Eric Jurenas  als Prince Go-Go, terwijl ook Claire Barnett-Jones als de wellustige Mescalina en Simon Neal als de eenzame Nekrotzar voor een indrukwekkend optreden zorgden.  De dubbelrol Venus/Hoofd van de Gepopo wordt meesterlijk en ingenieus vertolkt door Anna Nekhames

Le Grand Macabre is een boeiend spektakelstuk. De satirische teksten en Ligeti’s muziek lijken voor elkaar geschapen. Zeker, het is geen Lucia di Lammermoor maar voor de beweeglijke geest, verankerd in het DNA van Opera Gazet, is Le Grand Macabre een belangrijk werk in de operawereld.

Krankjorem, maar fucking brilliant.

Olivier Keegel