FIDELIO

Fidelio, Beethovens enige opera, libretto van  Joseph Sonnleithner.  Voor het eerst uitgevoerd in 1805, de ontvangst was slecht. 1806: gereviseerde versie. 1814: de uiteindelijke versie die het meest wordt opgevoerd en het succes van de opera vestigde. Plaats van handeling: een gevangenis in Spanje.  Leonore vermomt zich als man (Fidelio) om haar echtgenoot Florestan te redden, die in het gevang is geworpen door Pizarro. Leonore’s/Fidelio’s onderneming slaagt. Thema’s: vrijheid, rechtvaardigheid, liefde, opoffering, integriteit. Enkele hoogtepunten in de krachtige en expressieve muziek: Leonore’s aria “Abscheulicher! Wo eilst du hin?”, Florestan’s Aria “Gott! welch Dunkel hier!”; Gevangenenkoor “O welche Lust”. Fidelio is een opera van allereerst muzikale maar ook thematische rijkdom en blijft een belangrijk werk in het operarepertoire.

Muzikale leiding  Andrés Orozco Estrada; Koninklijk Concertgebouworkest; Knutselwerk:  Andriy Zholdak; Don Fernando  Mark Kurmanbayev; Florestan  Eric Cutler; Rocco  James Creswell; Don Pizarro  Nicholas Brownlee; Leonore  Jacquelyn Wagner; Marzelline  Anna El-Khashem; Jaquino  Linard Vrielink; Erster Gefangener  Stefan Kennedy; Zweiter Gefangener  Peter Arink; Koor van De Nationale Opera

Regie: n.v.t.
Muzikaal: 3***

“Vanavond gaan we naar de kermis in de stad!”

Het was een zonnige, enigszins frisse zomeravond  5 juni jl. en als onbetamelijk journalist moesten wij aansluiten bij een drukke wachtrij voor de opening van de Fidelio Space Shuttle. Het leek wel of heel Amsterdam een ritje maken wilde maken in de brandnieuwe attractie van de Kermis aan de Amstel.  Er heerste een bonte mengeling van opwinding, frustratie en ongeduld in de onafzienbare de rij die zich uitstrekte tot de Magere Brug. Jong (jong publiek!) en oud (de living dead, het dorre hout dat maar niet aan de inderdaad niet te hachelen vegetarische bitterballen van Attractiepark Amstel had kunnen wennen),  vriendengroepen zoals de voltallige met geëngageerde eenheidsbrillen uitgedoste Kring van Mensen van NU, en stelletjes in alle mogelijke fleurige  LGBTQIA+–combinaties (onder wie nogal wat Pali Lovers die in Pali zelf van een flatgebouw af geworpen zouden zijn),  allemaal hadden ze zich verzameld voor die ene adrenalinestoot,  de Fidelio Space Shuttle!

Het was niet alleen de fysieke drukte die de wachtrij zo intens maakt, het was ook de individuele innerlijke tweestrijd. Een continue, wurgende afweging: blijf je wachten of geef je het op en zoek je een goed heenkomen in café  Blauwbrug ? Deze afweging maakten wij  trouwens veelvuldig, ook als er géén lange rijen staan voor de attracties van de Amstel Kermis.

Ruim twee weken geleden wijdden wij enkele gedachten aan de wijze waarop Beethoven- en/of operaliefhebbers zich konden voorbereiden op de Fidelio die 5 juni in première ging. Wij deden dat plichtsgetrouw en putten slechts uit de officiële informatie van partijkrant Odeon en van DNO zelf.  Om elk risico te voorkomen meldden wij ons, persoonsbewijs op zak, toch ook bij de Inleiding, de legendarische “drie kwartier voor aanvang”. Immers, daar zouden wij geïmpregneerd worden “met achtergrondinformatie die uw theaterbezoek kan verdiepen”. De desbetreffende explicateur, die in dit geval om den brode de etikettenzwendel moest goedpraten, verraste ons danig met een spectaculair optreden van Ronnie Tober en Ciska Peters. De geestelijke verdieping die wij hierbij ondervonden, was peilloos.  Er zijn beelden van (zie hieronder), waarop u kunt zien dat de DNO-operatie “Jong, nieuw publiek” (From the river to the sea, hang those oldies from a tree ) voor een groot deel al geslaagd is. Kijk dat enthousiasme toch eens van die zaal vol deskundige operaliefhebbers die al na een paar seconden begrepen waarom het kermislied de perfecte voorbereiding (verdieping!) was voor de spectaculaire attractie die al snel zou volgen, de Fidelio Space Shuttle, volgens het persbericht “Méér dan een attractie, een urgente reis door een postmoderne droomwereld!” Was het niet Wim Sonneveld die nog wel eens postmodern droomde als hij zwaar getafeld had?

Wij kwamen niet bedrogen uit, want jawel hoor, daar was de “surrealistische droomwereld vol symboliek” die ons beloofd was. Het spektakel begon met drie plastic stoelen (je vóélt Fidelio al aankomen, maar helaas komt de naam “Fidelio” in deze uitvoering niet voor  😂 ) en werd toepassselijk gevolgd door een verslag van een International Space Conference. (I kid you not. Zie foto’s.) En daar was ook meteen de “theatertaal” van kermisklant en volidioot Andriy Zholdak die zich naar eigen zeggen vooral door de film heeft laten inspireren! Denk “Verliefd op Ibiza” en “Verliefd op Bali”.  Tijdens zijn wekelijkse kringgesprek had Zholdak verklaard “Ik vertel het verhaal van Fidelio als een verhaal over mezelf”, te lezen als “Ik maak er een klerebende van, namelijk het verhaal over mezelf”.   En inderdaad, wat een spektakel op dat toneel! Niveautje “Jeroen Bosch op de koektrommel”. Wat een mensonterende, gruwelijke, beledigende en weerzinwekkende vertoning.  Wij wisten al  dat Zholdak  weinig interesse had in het libretto dat Beethoven gebruikte, een libretto dat  meewarig werd afgedaan als “het letterlijk uitbeelden van een verhaal”. Van het uitbeelden van het Fidelio-verhaal was dan ook in geen enkel opzicht sprake: wij belandden in een gifkleurig armageddon, een kwaadaardig visueel kankergezwel, een zwaveldampend rutspitsig hoetelwerk dat erop uit was Beethoven postuum te kruisigen. Zholdak had zich gewapend met een edik-zwangere spons, gestoken op een rietstok, om de in doodsnood verkerende Beethoven nog een frisje te kunnen aanbieden.  Op de derde dag na Beethovens dood, op de zondag die nu bekend staat als Pasen, stond ook Beethoven op uit de dood; hij nam vol goede moed plaats in de Fidelio Space Shuttle, op weg naar de firma Schoonenberg voor een hoortest. Maar de Fidelio Space Shuttle bleek een hellevaart, een martelende reis naar de derde cirkel van de hel, waar Beethoven getuige was van zijn eigen Tweede Dood in de poel van het  vreetgrage vuur dat met sadistisch genoegen was ontstoken door de met een etterbuilig denkraam uitgeruste, boosaardige gnoom Zholdak.

Een aangetast Umfeld

Het KCO had zijn reputatie te grabbel gegooid door Zholdaks perverse fantasieën muzikaal te illustreren. Het speelde de muziek van Beethoven, en uiteraard deksels goed (speciaal compliment voor de hoornisten), hoewel de veelvuldige onderbrekingen door de puberale fantasieën op het toneel de orkestrale flow niet ten goede kwamen.

Het perfide schouwspel werd tevens verlucht met zangers, die ook de muziek van Beethoven zongen. Dat was geen onverdeeld succes. Het amateuristische acteren laten we maar even voor wat het was. Voor de Amerikaanse sopraan Jacquelyn Wagner, die wij ook in de DNO Idomeneo van 2025 zullen mogen bewonderen (als er tenminste een contract gesloten is – remember Marina Rebeka), is Leonore bijna een signature role: zij zong de rol o.a. in de Scala en in de Semperoper.  Jacquelyn Wagner Dresden  heeft een lichte, op zichzelf fraai-aantrekkelijke stem, maar de volumeknop mocht onzes inziens een streepje hoger. En dan te bedenken dat de geluidsversterking al onesthetisch hoog stond afgesteld, we luisterden naar microfoonstemmen.  Van tenor Eric Cutler als Florestan genoten wij niet echt, waarbij wij ons terdege beseffen dat wij dan ook dienen te vermelden waarom niet. Hier schiet de expressie van ons bejaarde denkraam enigszins te kort – u moet weten:  ons denkraam is tochtig en veel weten is eruit gewaaid.  Wij konden het stemgeluid van Cutler niet anders dan “onaangenaam” kwalificeren.  Iets onprettigs, iets gekunstelds, en vooral: een ontsierende dynamische onbalans. En zat het (adem)technisch nou wel allemaal goed?  Anna El-Khashem, eerder dit jaar nog in Het Concertgebouw te horen en volgend jaar ook aanwezig in de DNO-Idomeneo, die beluisterden en bezagen wij graag.  Zij beschikt over een goudgerande heldere sopraan van een stilistisch bijzonder verfijnde zuiverheid: fraaie hoge noten en levendige diepte.

Nicholas Brownlee (niet te verwarren met Lawrence Brownlee) presenteerde ons een kernachtige en indringende Don Pizarro, maar er was een klein bezwaar: hij zong bij herhaling langdurig vals. De soepele bas James Creswell ontplooide zich met met zijn Rocco als een betrouwbare teamplayer, voor zover de Oekraïense aberraties van circusdirecteur Andriy Zholdak hem dat toestanden. Mark Kurmanbayev, twee maanden geleden in Amsterdam nog slachtoffer van het regiedebacle Roberto Devereux en ook (klein) onderdeel van de futloos geregisseerde (leerlingenproject?) lach-of-ik-schiet opera The Four Notes,  was een fijn gefraseerde en getimbreerde Don Fernando.  Hij werd echter grotendeels weggemoffeld. Linard Vrielink  (Jaquino),   Stefan Kennedy (Erster Gefangener)  en Peter Arink (Zweiter Gefangener)  weerden zich kranig in het prutserige en amateuristische spektakel, waarin een concept van Goed en Kwaad werd opgevoerd dat nog dateert uit de dagen van het Little House on the Prairie.   Zholdaks omgevallen boekenkast bleek uitsluitend afleveringen van Reader’s Digest te bevatten, waarin niet alleen de prettig leesbare verhaaltjes over symboliek, filosofie, schilderkunst en literatuur met viltstift waren aangekruist, maar ook de advertentie “Cursus voor Laaggeletterden”.

Over het geweldige DNO-operakoor berichten wij alleen nog als het minder dan perfect is. U zult denken: maar er is toch het indrukwekkende Gevangenenkoor “O Himmel! Rettung! [de Rettung gold helaas niet voor de toeschouwers] Welch ein Glück!” Dat werd ook verpest; het “In freier Luft den Stem leicht zu heben“ werd gezongen vanuit de duistere orkestbak. In feite werd de gehele finale, van Heil sei dem Tag tot en met Nie wird es zu hoch besungen, ernstig mishandeld.

Alleen het prachtig gezongen Slotkoor was muzikaal gezien een hoogtepunt, want “ware schoonheid wordt niet alleen met de oren gehoord, maar ook met het hart gevoeld” om Helen Keller vrijelijk te parafraseren. Het DNO-koor weet als geen ander de weg naar dat hart te vinden.

In de pauze was het dringen geblazen bij de garderobe. Er was -hoe naïef kun je zijn- slechts één vestiairejuffrouw in stelling gebracht, dus dat werd vechten om de jassen c.q. een goed heenkomen. Na de voorstelling was er een gul boegeroep voor de Oekraïense potsenmaker. Zo doet DNO dat, meehuilen over de btw-verhoging naar 21 %, maar wel een fortuin uitgeven aan een weerzinwekkende, potsierlijke vertoning met aan het hoofd  een halvegare die met een Oekraïense vlag om de nek het boegeroep in ontvangst nam. Tijdens de nazit van de première deed er een gerucht de ronde dat het DNO-koor een vergadering had belegd omdat charlatan Zholdak schreeuwend tegen de koorleden tekeer was gegaan. Het ene gerucht is aannemelijker dan het andere.

KCO

De combinatie van Beethoven, dirigent Andrés Orozco-Estrada en het Koninklijk Concertgebouworkest was niet slecht. Andrés Orozco-Estrada, dat is best wel een goed ventje hoor! Timing en ritme: dik voor elkaar, een heerlijk pittige Beethoven. Scherp gedefinieerd, om het eens deftig te zeggen.

Even tussendoor: een curiosum. Zo deed men het vroeger. We kunnen er nu om lachen, maar destijds vond men het “mooi”, zoals dat toen heette.

De noodlanding

In menige opera wordt, al naar gelang de luimen van de toneelknecht, een loopje genomen met componist en vooral librettist. Dat was hier absoluut niet het geval. De hele opzet van de avond onder de labiele ceremoniemeester Zholdak ging een ferme stap verder, namelijk de afgrond van pure wansmaak in. Een kwaadaardige anti-Beethoven manifestatie van, deze keer: “From the river to the sea it will all be Beethoven-free”. Oftewel:  De anti-Fidelio, of in DNO-termen “Fidelio [working title]”. Het kan niet anders, of Zholdak koestert een diepe haat tegen Beethoven.

Wanneer wordt de schabouwelijke tombe aan de Amstel eens grondig met stoom en kokend water gereinigd, waarbij vooral de diepere lagen niet vergeten mogen worden. In ons vorige artikel over Fidelio brachten wij een brief (1804) ter sprake die Beethoven aan regisseur (die toen nog gewoon toneelmeester heette) Carl Meisl schreef: “De enscenering van Fidelio” aldus Beethoven, “vereist een delicate balans (!) tussen dramatische expressie en muzikale precisie. Ik ben dankbaar voor uw toewijding aan het perfectioneren van deze balans, zodat de boodschap van de opera volledig tot zijn recht komt.”  Het was precies het tegenovergestelde van “een delicate balans tussen dramatische expressie en muzikale precisie” wat DNO ons voorschotelde, waarbij de leiding in handen werd gegeven van een Oost-Europese boerenknecht uit de Funny Farm.

Balans dus. Houd u dat woord even vast als u deze vertoning nog gaat bezoeken (wij raden u dat ten zeerste af), of, als u al geslachtofferd bent, denk nog eens terug aan deze woorden van Beethoven en het gebrekkige Cirque du Soleil dat u voor de kiezen kreeg.  Het is in onze herinnering tot nu toe het beste voorbeeld van een opera”regie” die niet alleen het libretto volledig en in elk opzicht aan zijn laars lapt, maar zich ook nog eens volledig tegen het werk van de componist keert en dat werk – succesvol, dat geven wij toe — de grond in trapt: een terroristische aanval op Beethovens meesterwerk Fidelio. Ons medeleven gaat uit naar de primaire slachtoffers van de Charlatan uit Kiev: de solisten en het koor. Maar ook naar het publiek dat EUR 200 p.p. had betaald om de avond in een martelkamer door te brengen.  De onvrede uitte zich uiteraard in een massaal boegeroep.

Slachtofferhulp kreeg het nog ongekend druk die avond.

Olivier Keegel

Naschrift

Volgens de DNO-informatie was “de versie waarvoor gekozen werd voor deze productie van Fidelio grotendeels gebaseerd op de versie van Gustav Mahler uit 1904. Dat wil zeggen dat de Rocco-aria niet gespeeld wordt, maar dat voor de finale van het tweede bedrijf de Leonore 3 ouverture te horen is. U hoort tijdens een van de scènewissels ook een fragment van de Marche Funebre [Funèbre] uit de Symfonie nr. 3 (Eroica).”

“Maar dat voor de finale van het tweede bedrijf de Leonore 3 ouverture te horen is.” Onzin. Mahler heeft nooit de Leonore III ouverture voor de finale van het tweede bedrijf toegevoegd. Wel schrapte hij de aria “Hat man nicht auch Gold beineben” (Rocco), maar hij schrapte óók de aria “Ha! Welch ein Augenblick” (Don Pizarro), die in de Oekraïense versie  dan weer wél werd uitgevoerd; helaas beroerd uitgevoerd, maar dat ter zijde. Om tijdens een van de scènewissels een fragment van de Marche Funèbre uit de Eroica Symfonie te spelen, is ook geen bedenksel van Mahler.

Mahler maakte aanpassingen om de dramatische lijn en het tempo van de opera te versterken, vooral wat de orkestratie betreft. Hij breidde de instrumentatie uit en wijzigde enkele dynamische markeringen. Dynamiek en tempo werden aangepakt om de emotionele expressie van de personages te verbeteren en de dramatische flow van de opera te optimaliseren. Ook werden kleine coupures en herhalingen in de muziek aangebracht om de structuur strakker te maken en de focus te leggen op de belangrijkste dramatische momenten.

Hoewel Mahler wel deze aanpassingen doorvoerde, voegde hij geen geheel nieuwe muziek toe aan de opera. Zijn veranderingen waren bedoeld om Beethovens werk te verfijnen, zonder de integriteit van het oorspronkelijke werk te compromitteren.

ZONDER DE INTEGRITEIT VAN HET OORSPRONKELIJKE WERK TE COMPROMITTEREN.