Drie beschavingen, drie religies, een land, een liefde en de eeuwige machtsstrijd. Dit is in het kort de essentie van de nieuwe opera Die Jüdin von Toledo van Detlev Glanert (geb. 1960), een van Duitslands meest vooraanstaande componisten van het moment. Met een oeuvre van tal van symfonisch/vocale werken en zestien opera’s heeft Glanert met deze opdracht van de Semper Oper Dresden wederom een werk geleverd dat zonder twijfel een vaste plaats in het huidig repertoire zal weten te veroveren. Glanert behoort tot geen enkele ‘school’, zijn compositorische stijl, althans wat deze opera betreft, stoelt op een Duitse traditie die teruggaat tot Strauss ( denk vooral aan Salome) en via o.m. Henze een volstrekt eigen idioom heeft ontwikkeld dat een zelfverzekerde persoonlijkheid verraadt zonder in citaten of slaafse clichés te vervallen.

Lyrische behandeling

Wat het meest in het oor springt, is de bewust lyrische behandeling van de zangstemmen zonder steeds te vervallen in quasi-parlando of louter geschreeuw zoals dat helaas het geval is bij tal van eigentijdse opera’s. Niet dat zijn melodieën, om ze zomaar te noemen, in het geheugen gegrift blijven, daar is herhaaldelijk luisteren voor nodig; deze melodieën staan eerder in dienst van een complexe en dramaturgisch uiterst effectief panorama van emoties die de luisteraar doelmatig weten te treffen. Voeg hieraan toe een doeltreffende behandeling van het orkestpallet waar de instrumentatie volledig in dienst staat van de dramatische handeling en de zangers ondersteunt, becommentarieert en steeds als het ware nieuwe sonore werelden opent voor de luisteraar. Opmerkelijk is bijvoorbeel het begin van de eerste acte met een solopartij voor de “ud”, een oeroud instrument van Indiaas/Arabische oorsprong dat kenmerkend is voor de muziek uit veel moslimlanden, althans daar waar muziek niet verboden is door dolgedraaide regimes.

De vijf aktes van Die Jüdin von Toledo spelen zich af in het Toledo uit omstreeks 1200 tijdens de regering van koning Alphons VIII van Castilië. Alphons is getrouwd met Eleonora, dochter van de Engelse koning Hendrik II. Hun huwelijk kent geen liefde, het is louter een politieke verbintenis. Hun geestelijk gehandicapte zoon is een doorn in het oog van de koningin en door de weifelende houding van Alphons tegenover de Moslims die nog een groot deel van Spanje beheersen, probeert zij meer macht naar zich toe te trekken. Het joodse meisje Rahel is verliefd geworden op de koning en betreedt samen met haar zuster Esther de voor Joden en Moslims verboden tuin van het kasteel. Zij droomt van een gelukkig leven samen met de heerser, maar haar zuster waarschuwt voor de gevaarlijke gevolgen hiervan te midden van de algemene intolerantie  en discriminatie van vooral de katholieke autoriteiten. Koningin Eleonora weet samen met de invloedrijke Manrique, graaf van Lara, leermeester van de koning, via allerlei intriges de ‘verboden’ liaison van de koning tegen te werken.

Maar niet alleen Rahel is verliefd op de koning, de koning is ook verliefd op haar en biedt haar zijn buitenverblijf aan waar ze zich in het geheim kunnen blijven ontmoeten en de liefde bedrijven. Ondanks de waarschuwingen van Esther waant Rahel zich in een geïdealiseerde wereld waar alleen haar liefde voor de koning leeft. De koningin besluit uiteindelijk de macht naar zich toe te trekken en gesteund door de clerus en de  ‘grandes’  probeert  zij de koning op een zijspoor te zetten. Deze zwicht uiteindelijk en kijkt liever de andere kant op als sluipmoordenaars in dienst van de kerk en de koningin het buitenverblijf binnendringen en Rahel meedogenloos doorboren met hun zwaarden. De laatste scene is een klaagzang van zuster Esther  voor haar vermoorde zuster en de komende vernietiging, niet alleen van de Joodse bevolking maar tevens van de moslimgemeenschap, een vernietiging die in 1492 voltooid werd door de zgn. Katholieke Koningen, met de goedkeuring van de Borgia paus Alexander VI.

Uitmuntende bezetting

De gehele bezetting was buitengewoon overtuigend, men kroop echt in de huid van de verschillende personages. Zang- en acteertalent vormden een geslaagde symbiose en de intelligente en nergens op goedkope effecten mikkende regie van Robert Carsen leverde een elektriserende muziek- en toneelervaring op zoals je die zelden meemaakt tegenwoordig. Sopraan Heidi Stober sprong eruit als een naïeve en tegelijk uiterst tragische Rahel ( een rol die soms doet denken aan Salome) en bariton Christoph Pohl portretteerde de weifelende koning op treffende wijze. Beide stemmen gaan tot het uiterste in termen van uithoudingsvermogen en de lyriek blijft immer aanwezig. Hun liefdesduetten vormden een oase te midden van de algehele donkere en sinistere achtergrond van intolerantie. Zuster Esther kreeg in de interpretatie van de Russisch-Noorse mezzo Lilly Jörstad meesterlijk gestalte met een romige en tegelijk kristalheldere stem, haar rol doet eveneens denken aan Salome, vooral in de wanhopige slotscène van de opera. Manrique, de sinistere rechterhand van de koningin, werd door oudgediende Markus Marquardt overtuigend geïnterpreteerd; zijn zeer lenige basstem gaat tot het uiterste van de registers. Helaas was de belangrijke partij van de Koningin minder geslaagd, de stem van Tanja Ariane Baumgartner was te klein (uw recensent zat midden in de zaal), zij schijnt aan kracht en projectie te hebben ingeboet: een tijdelijke indispositie? Jammer, want ik heb deze zangeres in veel betere omstandigheden meegemaakt en hoewel haar portrettering van de gekwelde en jaloerse heerseres een ovatie waardig was, was haar vocale prestatie teleurstellend.

Dirigent Jonathan Darlington gaf een secure, uiterst geïnspireerde en tegelijk lyrische interpretatie, het orkest van de Semper Oper bood onder zijn leiding een les in geprofileerd en overtuigend samenspel wat een prestatie is bij een wereldpremière.

Last but not least: Robert Carsens intrigerende, sober en tegelijk meeslepende regie was theater van de hoogste orde zonder in clichés of goedkope effecten te vervallen. De laatste scene na de klaagzang van Esther, waarin de koningszoon alleen op het toneel achterblijft met als enig decor een projectie van de gruwelijke verwoestingen van Gaza zal nog lang in mijn geheugen blijven.

MAURICIO FERNANDEZ