Verboden opera’s

Opera’s die bij De Nationale Opera nooit uitgevoerd worden zijn er in drie soorten. De eerste: Ze voldoen niet aan het criterium dat er op de een of andere manier een woke-draai aan gegeven kan worden. Opera’s worden eerst langs de woke-meetlat van Hoofd Pigmentzaken Freek Ossel gelegd. Ten tweede: de moderne regisseurs moeten “er iets mee kunnen”; vandaar geen verisme, want daarvan is de inhoud zodanig verankerd dat deze een martelende behandeling in de Opera-Aanpasserij met glans doorstaat. Daarom nooit een L’Arlesiana van Cilea, een L’Oracolo van Leoni, een Mala Vita van Giordano, een Conchita van Zandonai, een  La bohème van Leoncavallo of een Lodoletta van Mascagni. We krijgen periodiek een Cav-Pag  toegeworpen en voor Fedora moeten we naar het Concertgebouw. Ten derde: komische opera’s alléén van  de overbekende componisten, dus wél Il barbiere di Siviglia in een wandrochtige regie van Lotte de Beer, maar nooit Le roi l’a dit van Léo Delibes, Die lustigen Weiber von Windsor van Carl Otto Nicolai of Der Barbier von Bagdad van Peter Cornelius. En ook nooit Zar und Zimmermann van Albert Lortzing. Want dat is operaplezier pur sang, met heerlijk weghappende muziek. “Oubollig” dus. Wanneer was de laatste Zar und Zimmermann in Nederland? Hoewel ons denkraam tochtig is en veel weten eruit is gewaaid, menen wij te weten: Opera Forum, 1970. (!)
Tja, een avond onbekommerd niet-urgent operaplezier, daarvoor is de freule niet vanuit Zwitserland geparachuteerd.

Op de “cartouches” (versierde naamplaten) van het Concertgebouw zal men tevergeefs zoeken naar de naam Lortzing. Gezien de maatschappelijke ontwikkelingen  zullen we eerder de naam van Louis Armstrong zien verschijnen dan die van Gustav Albert Lortzing. De in Berlijn geboren (1801) componist is niet oud geworden, net de 50 niet gehaald, wat voor een componist natuurlijk een sterke aanbeveling is. Hij kreeg les van Carl Friedrich Rungenhagen, componist en muziekleraar. Als kleuter nam de kleine Albert al kinderrollen op zich in een toneelgezelschap. De jonge Lortzing werkte ook een tijd als muziekkopiist. Hij was autodidact in muziek én acteren.

In 1826 ging Lortzing werken in het hoftheater in Detmold, een stadje dat nog steeds opmerkelijk veel aan muziektheater doet. In 1844 reisde hij met zijn gezin naar Wenen, waar hij van 1845 tot 1847 kapelmeester was in het Theater an der Wien. En in 1850 reisde hij na een kort verblijf in Leipzig terug naar zijn geboortestad Berlijn. Hij stierf er in 1851 een in alcoholdampen gedrenkte dood.

In 1824 trouwde Lortzing met Rosina Regina Ahles. Het is niet uitgesloten dat zijn vroege dood te wijten was aan een vorm van uitputting: het echtpaar kreeg 11 kinderen, en dat moet eerst nog allemaal verwekt worden. (En gebaard, en in het huidige tijdsgewricht moet de verwekker daar ook nog eens bij aanwezig zijn: onnatuurlijk, ongewenst en overbodig.) Vijf van de kinderen stierven vroegtijdig, en dat moet dan ook allemaal weer begraven worden.

Kortom, Lortzing raakte diep in de schulden, was overwerkt (zie boven) en ernstig ziek. Zoals gezegd nam de alcoholduivel op fatale wijze bezit van hem. De leden van het hertogelijke hoftheater van Braunschweig richtten op zijn graf in Berlijn een gedenkteken voor hem op.

De eerste komische opera’s die Lortzing componeerde, hadden het niet gemakkelijk onder de censuur van Leipzig. Hij kwam herhaaldelijk in conflict met de theaterpolitie, die ook in onze tijden weer hoogtij viert. Zijn eerste opera, Die beiden Schützen, was zijn doorbraak. In hetzelfde jaar, 1837, componeerde hij de opera Zar und Zimmermann. Slechts drie jaar na de première werd de opera al op 18 podia opgevoerd.

In 1844 werd hij benoemd tot kapelmeester van het Stadttheater in Leipzig, maar in 1845 werd hij uit zijn ambt ontheven wegens reumatische klachten, ongetwijfeld een gevolg van zijn voortplantingsdrift.
In 1834 werd Lortzing lid van de vrijmetselaarsloge Balduin zur Linde, ook niet bevorderlijk voor het bereiken van een respectabele leeftijd. Wel kwam hij zo in contact met Robert Schumann en Felix Mendelssohn Bartholdy.

Spieloper

Albert Lortzing wordt beschouwd als de grondlegger van de Duitse Spieloper, een vrolijke opera en de opvolger van het Singspiel. In Zar und Zimmermann nam Lortzing zelf de rol van Tsaar Peter op zich, het maakte hem in heel Duitsland beroemd. Als zakenman was Lortzing minder geslaagd, hij ontving slechts een eenmalige vergoeding voor de opvoeringsrechten en de partituren van zijn stukken. Hij kon dus niet financieel profiteren van de langdurige successen van zijn composities.

Wij bezochten de voorstelling in Amsterdam Enschedé het Duitse Hagen, een miserabele stad van zo’n 200.000 inwoners op 15 kilometer van Dortmund, met (uiteraard) een opera. Hoewel de speurtocht naar mijn moeders fiets door het overlijden van Peter R. de Vries helaas tijdelijk is gestaakt, is Duitsland in het algemeen een uiterst plezierig land. Men is beleefd, de horecaprijzen zijn vriendelijk, het bier is meer dan uitstekend en het is vanuit Amsterdam de kortste afstand naar een anständige Wiener Schnitzel (hetgeen deze keer mislukte, overigens). Elke tramhalte heeft een eigen operahuis. Keerzijde is dat het kreupeldenkende Regietheater welig tiert en de schedelholte vult met nare nevelingen.

Zar und Zimmermann in Hagen

Om de situatie kort voor u te schetsen: Geactualiseerd? Check. Libretto om zeep gebracht? Check. Er was zelfs een geheel nieuwe tekst voor deze Zar und Zimmermann geschreven, terwijl men op inconsequente wijze wél de titel handhaafde. Een typisch geval van, laten wij ons voorzichtig uitdrukken, pronken met andermans veren. Echter, deze actualisering was, ik moet het toegeven, kunstig, levendig en geestig. Een komische opera actualiseren zorgt sowieso voor minder kwaadaardige aandrang in het gemoed dan een Parsifal in een all-in Turks vakantieresort.

Zar und Zimmermann is zo’n typische komische Duitse Spielopera; de Spielopera kan als voorloper van de operette beschouwd worden. Regisseur Holger Potocki maakte er, wat waar is  is waar, iets grappigs en genoeglijks van. Het  vissersdorpje Saardam werd getransformeerd tot het middelpunt van de wereldpolitiek.

Dit moderne dorp Saardam is tot bloei gekomen door de wapenproductie (zucht…) en is als zodanig interessant voor de grote mogendheden. Burgemeester van Bett heeft economische oogkleppen op en is als zodanig blind voor de machinaties van de buitenlandse mogendheden en voor…. (u raadt het) voor de wensen van milieubewuste burgers. Toch was het niet alsof we naar een jaren-zeventig voorstelling van het “Werkteater” (“Hallo medemens!”) zaten te kijken. Er zat vaart en humor in de voorstelling, en wij hebben in onze cijferwaardering ons principe van librettotrouw voor één keer even losgelaten. Waarmee niet gezegd is dat een librettogetrouwe Zar und Zimmermann niet geestig en sprankelend kan zijn.

Dirigent Rodrigo Tomillo koos niet voor een boertige benadering en laat zijn Filharmonisch Orkest Hagen (uitstekend orkest, prachtige strijkers) in meer Mozartiaanse sferen spelen.

Richard van Gemert was vocaal en qua acteren een voortreffelijke Peter Ivanov. De Zuid-Afrikaanse Musa Nkuna, een niet te onderschatten  Tamino, Ferrando, Belmonte, Count Almaviva e tutti quanti, viel me, gezien zijn uitstekende reputatie, enigszins tegen: hij miste nuance, het was allemaal zeer luid, bijna schreeuwerig. De over een superieure techniek beschikkende Marie-Pierre Roy, die een puike Königin der Nacht in huis heeft, werd uitstekend gecast als Marie: de feestelijke en haarscherpe coloraturen vlogen ons om de oren. Voor ons was zij de ster van de avond. Markus Jaursch is burgemeester van Bett, uitgerust met een sterke, pregnante  bas. Een prima acteur, overigens.

Wij hadden toch graag de echte Zar und Zimmermann bijgewoond, conform het originele libretto. Dat is natuurlijk de wens van een fossiele operaliefhebber die het contact met de samenleving is kwijtgeraakt. Desondanks vermaakten wij ons prima in de zeer slecht bezette zaal van het Theater Hagen.

Olivier Keegel