WALLENSTEIN

Wallenstein is een opera in zes scènes van Jaromir Weinberger, op een libretto van Miloš Kareš. Naar Wallensteins Lager van Friedrich Schiller. Het libretto werd door Max Brod opnieuw in het Duits vertaald voor opvoering in Wenen (1937) in het  Modernes Theater am Schwarzenbergplatz, een jaar voor de Anschluss en Weinbergers vlucht naar Amerika.

WALLENSTEIN

Als u niet meer zo piepjong bent, dan is de kans groot dat u op school het vak Geschiedenis werd onderwezen. Is u oud, der dagen zat, half kreupel en kruipt u het liefst met een goed boek in een hoekje in plaats van deel te nemen aan ‘s werelds duivelse verleidingen, gelijk uw recensent, dan is de kans groot dat u echt deugdelijk geschiedenisonderwijs heeft genoten. Dan heeft het Heilige Roomse Rijk, met die prachtige jaartallen 962-1806, geen geheimen voor u, en heeft u er geen enkele moeite mee om uit het hoofd in grote lijnen de levensloop van Albrecht von Wallenstein te schetsen. Wij helpen hen die tijdens hun schooljaren zes à zeven onderwijsvernieuwingen hebben moeten verwerken, en op 15-jarige leeftijd geen leerling meer waren, maar “student”, graag even op weg.

De adellijke, lutherse von Wallenstein, 1583-1634, kwam uit Bohemen en bekeerde zich ergens rond 1604 tot het katholicisme. Tijdens de Boheemse opstand, 1618-1621, bleef veldheer Wallenstein aanvankelijk de keizer van het Heilige Roomse Rijk trouw; hij werd daarvoor rijkelijk beloond. Wallenstein was zijn tijd ver vooruit met een energieneutrale en logistiek versimpelde oorlogsvoering. Zijn principe was “de oorlog moet de oorlog voeden”; zijn troepen leefden grotendeels van plundering.

Het doel van Wallenstein was steeds om het Heilige Roomse Rijk tot eenheidsstaat te maken, en in dat opzicht: een D66’er avant la lettre. En zoals D66 nu op een catastrofaal verkiezingsresultaat afstevent, zo kwam ook Wallenstein aan zijn einde: in 1634 werd hij, nota bene in opdracht van de keizer, vermoord.

Een bewogen leven dat menig componist inspireerde. Smetana componeerde een  symfonisch gedicht, (Wallensteins Strijd). Vincent d’Indy (wie kent hem nog!) componeerde Wallenstein opus 12 voor orkest en Josef Rheinberger wijdde een Sinfonisches Tongemälde für großes Orchester aan Wallenstein. En dan vermelden wij nog met groot plezier het door Schubert gecomponeerde lied Der Wallensteiner Lanzknecht beim Trunk (D931).

Maar er is meer. Wallenstein heeft ook zijn stempel gedrukt op de operawereld met als intermediair de Praagse, joodse componist Jaromír Weinberger  (1896-1967), eentje uit de categorie “wonderkinderen”.   Na zijn conservatoriumtijd studeerde hij bij Max Reger, door wie hij bijzonder gewaardeerd werd om zijn “geweldig gevoel voor klankkleur”. Anderzijds speelt in Weinbergers composities de volksachtige directheid in melodie en ritme een even belangrijke rol als een verfijnde compositorische structuur.

Weinberger heeft enige bekendheid gekregen door zijn opera Švanda dudák (ook bekend als Schwanda, der Dudelsackpfeifer), over een legendarische doedelzakspeler uit het Zuid-Boheemse stadje Strakonice, waar tot op de dag van vandaag een doedelzakfestival plaatsvindt. Niet aan te raden voor depressief aangelegde muziekliefhebbers. Švanda dudák was een kassucces, en Jaromír Weinberger werd rijk en beroemd; hij had een “populaire opera” geschreven die óók door Mensen van Nu (van Toen) werd gewaardeerd.

Maar nu over naar Weinbergers opera Wallenstein, gebaseerd op Schillers trilogie van historische stukken over de inmiddels bij u bekende briljante generaal met een fatale ambitie. Bij de eerste reeks van slechts vier voorstellingen in Wenen, in november 1937, hadden de critici het gehad met Weinbergers “veelzijdigheid”; en inderdaad springt de opera neurotisch van scène naar scène. De muzikale kracht van  Korngold en Puccini ontbreekt en de operettestijl, een soort handelsmerk van Weinberger, vindt men alleen nog terug in een tamelijk flauwe romantische subplot die nogal heftig contrasteert met het overheersende martiale karakter van de opera.

Weinberger: Polka en Fuga uit “Schwanda” – Oregon Symphonic Band

De opera speelt zich af in 1634, in Noord-Bohemen, waar Generaal Wallenstein het opneemt tegen de keizer. Een kapucijner monnik berispt Wallensteins soldaten omdat ze zich op zondagen bezondigen aan liederlijkheden. Ook Wallenstein krijgt uit deze religieuze hoek de wind van voren. Vervolgens maakt hij een fatale fout door zijn vertrouwde luitenant Octavio Piccolomini de leiding over een grote groep soldaten te geven, want de “vertrouwde” luitenant kiest de kant van de keizer. Piccolomini’s zoon Max en Wallensteins dochter Thekla worden verliefd, uiteraard in een Umfeld van problemen: Thekla’s vader had als huwelijkskandidaat voor zijn dochter iets adellijks voor ogen, en Max heeft bonje met zijn eigen vader. In het conflict tussen de keizer en Wallenstein blijft Max trouw aan de keizer, hetgeen hij met de dood op het slagveld moet bekopen. Piccolomini werkt ondertussen hard aan de ondergang van Wallenstein, maar verordonneert wel dat hij niet gedood mag worden. Als Piccolomini op het slagveld arriveert, benadrukt hij nogmaals dat Wallenstein niet gedood mag worden. Maar het is te laat…

Op gegeven moment was het ook voor Weinberger te laat: hij pleegde zelfmoord in 1967. Zijn carrière blijft voor grote delen van zijn leven in nevelen gehuld. Veel van zijn muziek en biografische informatie is verloren gegaan of vernietigd tijdens de Tweede Wereldoorlog. WOII had niet alleen financiële gevolgen voor Weinberger, maar leidde er ook toe dat hij vluchteling werd, net als honderdduizenden anderen. Hij was zo getraumatiseerd dat hij nooit meer iets wilde loslaten over zijn leven vóór 1939. Nadat hij zich in Amerika had gevestigd, gebruikte hij toch een aantal muzikale ingrediënten uit zijn Europese jaren opnieuw. Zo gebruikte hij bij voorbeeld het eerste deel van zijn Symfonie uit 1935 voor een sacraal solowerk voor orgel. En een melodie uit de “Union Rhapsody” (1921) zou later in verschillende andere composities worden verwerkt. Dit “lenen van zichzelf” was voor Weinberger  een vorm van persoonlijke afsluiting.

Wallenstein wordt nog maar hoogst zelden uitgevoerd, maar binnenkort doet zich de unieke mogelijkheid voor om deze opera bij te wonen, want op 10 juni a.s. gaat Wallenstein in première in het Theater am Domhof in Osnabrück, onder muzikale leiding van Ulrich Mokrusch.

Osnabrück is Schnitzel-gecertificeerd; wij verwijzen u graag naar de Lutter & Wegner Ratskeller aldaar.

Olivier Keegel