DER KAISER VON ATLANTIS

Der Kaiser von Atlantis oder Die Tod-Verweigerung van Viktor Ullmann bij Deutsche Oper am Rhein. Bijgewoonde voorstelling: Düsseldorf, 20 april 2023.

Muzikale leiding: Christoph Stöcker
Regie: Ilaria Lanzino

Overall, Kaiser von Atlantis: Emmett O’Hanlon
Der Lautsprecher: Thorsten Grümbel
Der Tod: Luke Stoker
Harlekin: David Fischer
Ein Soldat: Sergej Khomov
Ein Mädchen: Anke Krabbe
Trommler: Julia Rutigliano
Leden van Düsseldorfer Symphoniker

Muziek: 4,5*
Regie: 5*

Oorlog niet meegemaakt. Edoch…

Geboren in het eerste decennium na de Tweede Wereldoorlog, hebben wij een fascinatie overgehouden voor de jaren ’40-’45. De verhalen van familie en hun vrienden bezetten een solide plaats in het centrum van ons denkraam. Onze boekenkast weerspiegelt deze interesse: van Complete Maus van Art Spiegelman tot Hitlers Tafelgesprekken, opgetekend door Martin Bormann.

Enkele stapjes van persoonlijker aard in het betoog overslaand maar direct verbonden met bovenstaande: antisemitisme maakt uw recensent giftig, bloedlink en agressief. Alle andere abjecte vormen van Jodenhaat daargelaten (werpt u op de Dam in Amsterdam eens een blik op de “pro-Palestijnse”, meermaals veroordeelde antisemiet Simon Vrouwe en zijn onsmakelijke BDS-clubje), de situatie in het onderwijs is rampzalig, nog rampzaliger dan het elk jaar verslechterende onderwijs zelf.

De gebrekkige kennis en zelfs de misdadige ontkenning van de Holocaust vormen een misstand in het onderwijs die met typisch Nederlandse weekhartigheid en lafheid (niet) worden aangepakt. De genderneutrale toiletten gaan voor!

De Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding zei hierover: “Wij krijgen signalen dat bijvoorbeeld in het Nederlandse onderwijs niet overal even makkelijk over de Holocaust gepraat kan worden. Sommige ouders willen niet dat hun kinderen les krijgen daarover. Of ze nemen contact op met de school met de boodschap dat die verhalen over de Holocaust overdreven zijn. Soms ligt het ook aan desinteresse. Het onderwerp komt dan gewoon niet ter sprake.”

“Niet even makkelijk”, een ultiem understatement. Ik kan u uit de praktijk van bevriende leerkrachten vertellen dat het wel een graadje erger is. Onder verwensingen als “teringjoden”, “bek houden over die vuile joden” worden leraren met ernstige bedreigingen en daadwerkelijk fysiek geweld geconfronteerd.

Het antisemitisme wordt, hoe schandelijk ook, nogal eens gebagatelliseerd. Dan wordt beweerd dat de Jodenhaat vooral tijdens voetbalwedstrijden oplaait: immers, sommige Ajaxsupporters noemen zich Superjoden, voortkomend uit het misverstand dat Ajax een “Jodenclub” is. Overigens wordt “Superjoden” als “eretitel” gedragen: ook bedenkelijk, zeker,  maar niet zozeer een bewuste uiting van antisemitisme. Als je deze groep supporters zou vragen wat of wie een Jood nu eigenlijk is, dan is het antwoord van een onuitsprekelijke onwetendheid. Wij zijn zelf fervent Ajaxsupporter (en maken dus lastige tijden mee), maar als wij deze medesupporters zouden voorhouden “antisemitisme of Jodenhaat is  discriminatie van Joden gebaseerd op hun etniciteit of religie, waarom doen jullie dat?”, dan valt een reactie als “huh? ben je wel lekker? wat? hoezo elektriciteit” te vrezen, of men houdt je voor een “kakkerlak” (Feyenoordsupporter). En dat willen we ook niet moeten kunnen willen. Kunnen. En willen.

In de onderwijspopulatie is onweerlegbaar sprake van ernstig antisemitisme. Daarbij is er een relatieve oververtegenwoordiging van leerlingen met een Nederlands-Marokkaanse achtergrond; dit aandeel is ten opzichte van 2013 sterk gestegen. Diepgewortelde haat komt uit de monden van Marokkaanse jongeren, in graffiti, op spandoeken en op websites, maar ook op straat wanneer Joden herkenbaar zijn als Joden. Er wordt nauwelijks, en indien wel: zalvend, tegen opgetreden. Lesgeven over Jodenvervolging schrikt leraren af; vele vermijden het onderwerp liever helemaal.

Wij zouden willen adviseren: zet Binnen de poorten van Jules Schelvis, een boek dat de nazigruwelen tot in detail beschrijft, op een verplichte boekenlijst. Schriftelijk en mondeling overhoren, en zwaar meetellen bij beoordelingen, zoals wel of niet overgaan. Misschien een naïeve gedachte van ons, maar het is een begin.

Het bruggetje van antisemitisme naar opera is nogal wankel: één persoon tegelijk! Laten wij vooropstellen dat wij niet bepaald gecharmeerd zijn van opera’s met (een vrijwel altijd storend) sociaal engagement. Bij mijn weten is er nog nooit een opera over het huidige antisemitisme uitgevoerd, maar wij kunnen het mis hebben. In Amsterdam, bij DNO, maakt men zich liever druk om foei-politieagenten in Amerika en om criminele organisaties als de Britse multinational Shell. En natuurlijk het op leeftijd discriminerende “Young Patrons Gala” (parels, maar ook lekker gekke outfits), dresscode black tie (een vereiste van Chef Pigmentzaken Freek Ossel), bezocht door de afdeling “Muziek en Overige Verplichtingen” van de JOVD. Zo’n avond eindigt in de hel waarover een DJ de scepter zwaait.

Der Kaiser von Atlantis

Ook de opera die wij in Düsseldorf bijwoonden, gaat niet in directe lijn over antisemitisme. Het is een opera die in concentratiekamp Theresienstadt is gecomponeerd. Dat is de link met bovenstaande, en als u deze te zwak vindt, protesteert u dan naar hartenlust!

Der Kaiser von Atlantis werd geschreven door Viktor Ullmann, toen hij geïnterneerd was in het concentratiekamp Theresienstadt. De postume première vond in 1975 in Amsterdam plaats, dat dan weer wel. In 1975 en talrijke jaren daarvoor spraken we nog over een operaklimaat, overigens ontkend door de onnozelen die in 2015 “50 (?) jaar opera vierden”. Het huidige farizeïsche klimaat in Amsterdam vindt zijn oorsprong in de waan van de dag, de  woke-waanzin, het pigment van publiek en zangers, de controle over recensenten. Wat vroeger een intendant was, is nu een sekteleider tevens Hoofd Laboratoriumproducties, die zalvende maar doodenge tekst uitstrooit als “Dit seizoen bewegen we van donker naar licht en sluiten we af met een gevoel van hoop,” waarna de Zonnegroet gebracht wordt maar ook het zoveelste kwaliteitsoffer aan de afgoden Diversiteit en Inclusie. Een opera-intendant moet niet van donker naar licht bewegen, maar van Verdi via Puccini naar Korngold.

Van Der Kaiser von Atlantis waren in de jaren 80 (ook nog een in 1995 en 2016, naar wij dachten, maar niet geproduceerd door DNO) uitvoeringen door De Nederlandse Operastichting;  solisten waren onder meer Meinard Kraak, Tom Haenen, Adriaan van Limpt en Roberta Alexander. Intendant was Hans de Roo (those were the days!), die bleef tot het rampjaar 1986, toen 1) De Roo zich terugtrok en 2) het Politburo aan de Amstel zijn deuren openden. Tegenwoordig wordt de scepter in Het Gebit  gezwaaid door de Zwitserse versie van Frau Antje, die in 2021 verklaarde “Bij goed theater is er een lichamelijke en geestelijke wisselwerking tussen artiest en publiek. Net als bij het vrijen.” Knettergek dus. Maar wie zich ooit aan Aidia Garifoellina (klik op die naam) wil vergrijpen via een “lichamelijke wisselwerking”, weet waar-ie moet zijn.

Wie had gedacht dat wij ooit nog eens naar onze vriend de vijand Pierre Audi zouden terugverlangen!

Der Kaiser von Atlantis duurt een uur, en gaat over de tiran Overall, die het aan de stok heeft met de Dood. De Dood roept op zijn beurt een staking uit. Maar de Dood heeft als bij toverslag  een openbaring. Zonder hem kan immers niemand verlossing bereiken, en dat vindt hij later toch sneu: de Dood geeft de staking op en gaat weer aan de slag. Mag u raden wie het eerst aan de beurt is….

De opera zinspeelt overduidelijk op de concentratiekampen. Wie naar een concentratiekamp werd getransporteerd, had steeds de dood voor ogen. Ullmann schreef zijn 140 pagina’s tellende partituur in Theresienstadt, op de achterkant van afgedankte gevangenendossiers. Het libretto is van de de 24-jarige joodse schrijver Petr Frantisek Kien. Van een uitvoering kwam het toen  niet: Viktor Ullmann en zijn medewerkers werden naar Auschwitz gedeporteerd en daar vermoord.

Ullmann put vrijelijk uit de muziekgeschiedenis. Men hoort een vleugje Puccini, Mahler, veel Stravinsky en zelfs Bach. In Düsseldorf zagen we een toneelbeeld van strakgespannen draden. Daarachter verbergt zich Overall, de Keizer van Atlantis. De wrede keizer kondigt de “oorlog van allen tegen allen” aan [vgl. Goebbels 80 jaar geleden in het Berlijnse Sportpalast op 18 maart 1943]. Maar de Dood is niet actief. Soldaten kunnen wel gewond raken maar niet de laatste adem uitblazen. Als de Dood zijn werk hervat, is de oorlog voorbij. Maar alleen déze oorlog is voorbij…

Goebbels 80 jaar geleden in het Berlijnse Sportpalast op 18 maart 1943

De geplande première van Viktor Ullmanns opera Der Kaiser von Atlantis vond in 1944 niet plaats. De vele toespelingen op de nazidictatuur zullen er debet aan zijn. Componist Ullmann en librettist Peter Kien werden, zoals gezegd, kort voor het einde van de Tweede Wereldoorlog vermoord in concentratiekamp Auschwitz.

De Deutsche Oper am Rhein heeft deze kameropera terecht op het programma gezet en de productie overtuigt in elk opzicht. Regisseur Illaria Lanzino houdt de onmiskenbare verwijzingen naar het naziregime impliciet, en dat werkt goed, meer generiek. Gezien het lot van Ullmann en Kien is het wat lastig om te spreken van “genieten”, maar de opera is toch wel erg prachtig. Muziek, zang en acteerwerk zijn van hoog niveau. Het liefdespaar, vertolkt door Anke Krabbe en Sergej Khomov, zingen ontroerend. Horsten Grümbel als Der Lautsprecher heeft een passende metaalachtige stem. Ook Julia Rutigliano (de Drummer), Luke Stoker (de Dood) en David Fischer (Harlekijn) zingen en acteren dat het een lust is. (Ook niet de meest gepaste uitdrukking, vrees ik.) Emmett O’Hanlon is Overall, Keizer van Atlantis; hij maakt een sterke indruk in deze rol en is ontegenzeggelijk de juiste man op de juiste plaats: het prototype van een dictator. De leden van de  Düsseldorfer Philharmoniker, onder leiding van Christoph Stöcker,  benaderden vol empathie de zoveel verschillende stijlen bevattende partituur van Ullmann .

Wij zouden menen: naast “Binnen de poorten“ van Jules Schelvis is ook een bezoek aan Der Kaiser von Atlantis een opvoedkundig wapen in de strijd tegen kwaadaardige onnozelheid.

Wij eindigen stichtelijk met een citaat uit het programmaboekje:
“De draden van het imperiale systeem van onrechtvaardigheid, strak gehouden door de stille instemming van de brede massa, verliezen hun spanning op het moment dat de dood zijn bezwaar tegen de heersende omstandigheden kenbaar maakt.”

Met  de stille instemming van de brede massa valt het wel mee tegenwoordig.

Olivier Keegel