Die ersten Menschen. En onze eerste Bieito.

Desalniettemin is er ook nog tijd voor opera. Die ersten Menschen gaat over het gezinnetje van Adam en Eva Radijs. Zij kregen 2 zonen, Kaïn en Abel, en een nakomertje, Seth. Het gezin bestond dus uit drie zonen plus Ma Radijs en Pa Radijs. Atheïsten, of anderszins met een zeker gevoel voor logica behepten, vragen zich al gauw af: 4 mannen en 1 vrouw, hoe plant zich dat voort? De bijbel is er vaag over; het “bereid tot verantwoording aan al wie u rekenschap vraagt van de hoop, die in u is” van 1 Petr. 3:15 is dus een beetje schijnheilig. Eén van de 32.678 tegenstrijdigheden in de bijbel vinden we in Genesis 5:4, waarin staat dat Adam nog meer zonen en dochteren verwierf: “En de dagen van Adam, nadat hij Seth verwekt had, waren achthonderd jaar, en hij verwekte zonen en dochteren.” Hij had er dus wel ruim de tijd om zijn huisvrouw te bekennen, maar geen woord van nadere uitleg, dus wij houden vast aan de vraag: hoe verwekken 4 mannen en 1 vrouw een mondiaal nageslacht? Het onontkoombare antwoord is: via inteelt.

Wij zijn dus allen het product van schabouwelijke inteelt, waarde lezers, wat bevestigd wordt als we in het dagelijks leven gewoon even om ons heen kijken. En inteelt leidt tot blindheid, gehoorverlies, neonatale diabetes, afwijkingen van de ledematen, interseksualiteit en schizofrenie. Jules de Corte, Beethoven, het Kindeke Jezus, Koningin Juliana, The Elephant Man, Peter Konwitschny… zij allen zijn, net als u en ik, producten van inteelt. Het verklaart veel.

Het pleit voor de librettist van Die ersten Menschen, Otto Borngräber, dat hij de feiten onder ogen zag: beide broers Kajin en Chabel (de zondagse namen voor Kaïn en Abel) zijn jaloers, omdat ze alle twee verliefd zijn op dezelfde vrouw. Kan gebeuren. Complication alert!  Die vrouw is: hun moeder! Een stukje zeldzame folklore, dat men in de 19e eeuw nog wel eens op het Belgische platteland kon aantreffen.

Bij DNO verplaatst de regisseur het gezinnetje (o wonder) naar onze tijd en plempt hij het toneel vol, want Bieito, met fallussymbolen. (We blijven er maar intrappen.) We krijgen een verzameling Tokkies voorgeschoteld (wat zijn Tokkies? klik HIER) waarin Kajin de outcast is. Muzikaal maakt hij, de bad guy, zijn opwachting met zachte, dreigende paukenslagen, terwijl Chabel, de good guy, wordt geïntroduceerd met liefllijke strijkersklanken. Er is een hoop herrie in de tent, en aan het eind van deze “versie” zijn de broers verder van elkaar verwijderd dan ooit, wat in flagrante tegenstelling is met het libretto dat hoopvol (partituur noteert: “Lebhaft”)  eindigt met een optimistisch. „Auf in den Tag!“, hetgeen zoiets wil zeggen als “Laten we aan de slag gaan” c.q. “Vooruit met de geit”.  (Vorwärts mit dem Ziegenbock)

Componist Rudi Stephan (1887-1915)  werd niet voor het geluk geboren. Op 2 maart 1915 werd hij opgeroepen voor militaire dienst. Hij werd aanvankelijk gelegerd in zijn geboortestad Worms. Op 18 september 1915 kwam hij aan in de stad Stryy (ook bekend als Stry, Stryjen of Stryi) in het westen van wat nu Oekraïne is. Op 29 september werd het oorlogsgeweld hem te veel, en onder het uitroepen van “Ik kan er niet meer tegen” klom hij uit de loopgraaf. Prompt werd hem een Russische kogel door het hoofd gejaagd: hij  sneuvelde als enige in zijn regiment. Sucker.

In 1909 had Stephan kennisgemaakt met dramaturg en filosoof Otto Borngräber, de librettist van Die ersten Menschen. Die had een jaar tevoren zijn “erotisch mysteriespel” met de gelijknamige titel geschreven, over geilneef Kajin (het aardse) en de verfijnde Chabel (het geestelijke). Het werd een opera, een in 1914 voltooide coproductie van Stephan en Borngräber, hoewel de laatste liever Richard Strauss naast zich had gehad. Op 1 juli 1920 beleefde Rudi’s/Borngräbers  opera Die ersten Menschen postuum haar première. Karl Holl (1892-1972) maakte in 1922-1923  een bewerking waarin die passages uit de tekst werden verwijderd die als aanstootgevend werden beschouwd. Die ersten Menschen was in herziene vorm voor het eerst te horen in Münster in 1924. Pas in 1998 was de opera in het Berlijnse Konzerthaus weer bijna ongeschonden te horen, in concertante vorm.

Hausse

De muziek van Rudi Stephans Die ersten Menschen wordt gekenmerkt door scherpe dynamische contrasten en overrompelende tempowisselingen. Ingetogenheid en onstuimigheid wisselen elkaar af met een frequentie die alleen door de presentatieduo’s van actualiteitenrubriek “Op1” geëvenaard wordt. Het is wat je noemt “goede muziek” (vraag me niet dat begrip te definiëren), beetje richting Schönberg, Berg, maar de hausse die bij DNO en in de DNO-goedgekeurde pers gaande over Stephan en zijn opera gaande is, lijkt ons enigszins  overdreven. Ineens is het grootste muziekgenie sinds Beethoven heruitgevonden. Halleluja! Not. Desalniettemin: boeiend, maar met een uurtje i.p.v. anderhalf uur had Stephan wel kunnen volstaan.

Dirigent François-Xavier Roth heeft intens voeling met de verrassende aspecten  van Stephans partituur, hij licht ze met het Concertgebouworkest subliem uit, bijvoorbeeld met de altsaxofoon (wij verafschuwen eigenlijk het geluid van saxofoons, inzonder de sopraansaxofoon, alsmede de klank van de ventieltrombone, maar dit ter zijde) die bij Kajin hoort, en de bescheiden piccolo die Chabel vergezelt. Het is waardevolle muziek, van beklemmend tot stralend.

Van de zangers wordt nogal wat gevraagd, maar zij kunnen zonder twijfel bogen op “a job well done”; ze slaan zich allen op bewonderenswaardige wijze door noten en decibellen heen. Wat niet echt helpt, is dat het orkest zich (corona-gedwongen ?) op gelijke hoogte met, en zelfs hoger dan de solisten bevindt. Lyrische tenor John Osborn (Chabel) is weer als vanouds in topvorm (jammer dat hij met een witte Bieito-“knuffel” moet rondlopen) en hij bezingt zijn geloof in God op ontroerend fraaie wijze. Annette Dasch is vocaal en qua acteren een uitstekende Chawa (Eva). De manier waarop zij erotisch kronkelend naar Adahm kruipt, was een onvervalst visueel genoegen. Voor de oudere lezers: Sjef van Oekel waardig. (Adahm, de zakkenwasser, verschuilt zich echter achter zijn Calixto-laptop). De rol van de redelijk gestoorde Kajin werd prima vertolkt door bariton Leigh Melrose. Ook van de vocale kwaliteiten van Kyle Ketelsen, bas-bariton uit Iowa, hebben wij echt  genoten. Als de echte Adam had kunnen zingen, dan was het zoals Ketelsen:  onwankelbaar en visionair.

Wij kunnen u aanraden deze voorstelling te bezoeken. Pro: interessante muziek, uitstekende solisten, Concertgebouworkest. Contra: Contraproductieve opstelling orkest. En vooral: Bieito Calixto, die zich uitleeft in zijn hobby: het verkrachten van het libretto.

Olivier Keegel