TOSCA. AGAIN AND AGAIN. (Dutch)

Amsterdam, klein Toscane, bracht een Tosca in 1958, 1959, 1960, 1961, 1963, 1964, 1965, 1969, 1973, 1974, 1978, 1985, 1998, 1999, 2022, 2025. In 2025 staat Tosca nog een keer op het programma, maar nu met “simulaties van geweld, seksueel misbruik, moord en suicide”.  Jippie!

“It’s like Hitchcock” bla bla bla …. U weet wel, al die Hitchcock-films die gaan over temperamentvolle operazangeressen, politieke gevangenen en politieke onrust, wellustige politiechefs, executies, revoluties, en van iconische gebouwen afspringende sopranen.

In 2022 werd de Tosca “van” Barrie Kosky in Opera Gazet uitgebreid en zeer deskundig besproken door collega Esther Chayes.  Wij komen niet tot eensluidende conclusies, maar in tegenstelling tot het dictatoriale bastion aan de Amstel heerst bij Opera Gazet het vrije woord. Deze Tosca-productie wordt nu hernomen, zij het deze keer onder leiding van Nathalie Stutzmann, die de baton van Arie Boomsma (klik op link) overneemt en haar huisdebuut maakt. In de 2025-versie neemt Elena Stikhina (Natalya Romaniw op 18, 21 en 25 september) de titelrol over van de mijns inziens nogal overschatte Malin Byström. Cavaradossi blijft Joshua Guerrero en Scarpia blijft Gevorg Hakobyan. In de bijrollen zijn er wat verschuivingen: zo is helaas Martijn Sanders (Angelotti) er niet meer bij.

Tosca werd in 2022 o.m door DNO betiteld met de onzinnige kwalificatie “thriller”, dit keer is het een “film noir”.  Tosca is geen van beide; het is een opera, zoals bekend een theatervorm die DNO maar het liefst buiten de deur houdt, tenzij het een lugubere verminking betreft.

Wij willen nu eens zonder onze bekende meligheid, en onder aanvankelijke gebruikmaking van het DNO-idioom, wat dieper op de regie ingaan. Dus: Tosca à la Kosky is een film noir-achtige thriller (!) met psychologische diepgang, waarbij het libretto als duister en bedreigend wordt benadrukt. Hieruit volgt anno 2025 klaarblijkelijk (en onverbiddelijk): een verondersteld moderne, minimalistische scenografie, in grijs en zwart, op hybride wijze doorspekt met enkele kleurrijke accenten in de kostuums en props.

ILLICA en GIACOSA

Echter, en wij lieten ons er vaker over uit: Tosca is een opera die schatplichtig is aan allereerst componist Puccini maar zeker ook aan librettisten Illica, die zich vooral toelegde op structuur en dramatische lijn, en aan librettist Giacosa, die bijdroeg aan de literaire en lyrische verwoording. Dit alles zomaar overboord gooien is een daad van cultuurbarbarisme  (naast censuur een van de pijlers waarop DNO drijft), en resultaart in een flagrante daad van etikettenzwendel.  Een Tosca zonder de essentialia van de oer-Tosca is geen Tosca.

De opera speelt (nadrukkelijk) in Rome, Italië, in juni 1800, tijdens de napoleontische oorlogen, d.w.z. de strijd die Napoleon voerde tegen Oostenrijk en zijn bondgenoten. Rome stond destijds onder invloed van reactionaire (koningsgezinde) krachten na een korte periode van Franse (revolutionaire) overheersing. De opera speelt zich af rond de historische Slag bij Marengo (14 juni 1800), die aanvankelijk als een overwinning voor de Oostenrijkers werd gezien, maar later toch door Napoleon werd gewonnen. Het is een periode van politieke spanning en repressie. (Trap hier niet in het afgekloven “dus nog steeds actueel”; onvergelijkbare politieke spanning en onvergelijkbare repressie.) Het personage Baron Scarpia, hoofd van de (geheime) politie, staat symbool voor het toenmalige corrupte autoritaire regime dat de vrijheidsgezinden onderdrukte. (Voor een autoritaire regime dat de vrije pers onderdrukt, hoeft u de zaal in het Muziektheater niet eens te betreden; snuif gewoon de bedompte Zwitserse-kaaslucht op die draaideursgewijs over de Amstel wordt uitgestrooid.)

Voor wat nu volgt zouden wij u aanraden even rustig te gaan zitten; de informatie is schokkend en beslist niet geschikt voor kinderen: IN 1800 KLEEDDE MEN ZICH ANDERS DAN IN 2025! En de opera  van Puccini, Illea en Giacosa volgt vrij nauwkeurig de mode van rond 1800: de mannen droegen hoge kragen, kniebroeken of strakke lange broeken en ook jasjes of rokkostuums met lange panden, in donkere kleuren, met witte dassen of kragen. De dames kleedden zich in de Empire-stijl: hoge taillelijn net onder de borst, geïnspireerd op klassieke oudheid. Verder jurken van lichte stoffen (mousseline, zijde) in pastel- of zachte tinten. Kaarsrechte silhouetten, minder zwaar dan de barokke of rococo-mode. En dan Scarpia: een uniform met epauletten, sabels, laarzen en opvallende versieringen. Versierselen uiteraard al naar gelang men baron was of straatregisseur. De kostuums zijn, wellicht moeilijk te bevatten voor Mensen van Nu, essentieel in deze opera, want ze benadrukken rang en macht; Scarpia draagt vaak een donker, rijkelijk versierd uniform. De inhoud van Tosca is niet een psychologisch “one size fits all”, maar gaat over hommeles in een duidelijk gedefinieerde historische periode. Het is essentieel dat tijdsbeeld vast te houden, anders krijg je met een Rolex uitgeruste heren voorgeschoteld die opmerkingen maken als E non fate come certe sfrontate che han di Maddalenaviso e costumi… e vi trescan d’amore! (En u bent niet zoals bepaalde schaamteloze vrouwen die het uiterlijk en het karakter van Magdalena hebben… en jullie met liefde bedriegen! )

Ook deze essentiële factoren worden ten faveure  van Mensen van Nu compleet overboord gegooid, waardoor Tosca verminkt tot ons komt. Ook de Romantiek van Tosca wordt vervangen door ten tonele gevoerde scabreuze oefeningen in wansmaak. U begrijpt natuurlijk wel dat wij met de kwalificatie “Romantiek” niet op de musicologische periode (verismo) duiden, maar eerder op de love story van dienst. Toch kan Tosca in artistieke zin een hyperromantische opera genoemd worden  en vanuit een bepaalde invalshoek ook wel in de musicologische zin van het woord: verismo zit meer wel dan niet vol emotie, dramatische contrasten en lyrische aria’s. De personages in Tosca zijn echte mensen met hartstocht, jaloezie en wanhoop, niet de afstandelijke helden van de klassieke opera. Of van interessanterige tregisseurs. Hoewel de liefde tussen Tosca en Cavaradossi de hoofdrol speelt, draait de opera net zo sterk om macht, verraad, marteling en politieke repressie. Anno 1800. Niet anno 2025. Ook niet anno “van alle tijden”. In 2025 wordt in Rome niet meer door de politie gemarteld. Noch vindt er een strijd tussen reactionairen en revolutionairen plaats die enige gelijkenis toont met de situatie in 1800.

DE FUNNY FARM VAN KOSKY

Van het kleurrijke schouwspel is bij Kosky weinig meer over. Tosca is bij deze regisseur een psychologisch laboratorium geworden in plaats van een tragisch en kleurrijk liefdesdrama. Alles is grauw en grijs (voor Mensen van Nu: “duistere urgentie”), de onmisbare kleurschakeringen wanneer men het etiket “psychologisch” heeft opgeplakt. Personages kunnen ook te veel psychologisch geladen zijn, het zijn dan geen individuen meer; de emotionele momenten zijn dan te gecontroleerd, bijna klinisch. Trouwens, zouden de abstracte kerk of de grijze, minimalistische gruwelkeuken van Scarpia het door DNO zo fel begeerde “nieuwe publiek” onweerstaanbaar aantrekken?

De kerk is slechts een suggestie van een heilige ruimte, en de Silence of the Lambs-keuken voelt vreemd in het klassieke melodrama. Herkenbaarheid wordt hier opgeofferd aan de grillen van “de moderne regisseur”. Geen nood, wij klappen wel. Wij klappen altijd. Ook als Kosky’s abstractie en visuele knokigheid tot emotionele afstandelijkheid en overduidelijke etikettenzwendel leidt… De productie is eenvoudigweg te intellectualiserend en ontoegankelijk voor wie Tosca vooral wil voelen en ondergaan als Puccini’s Tosca, in al haar tragische grandeur. Wel was er, wat waar is is waar, een alleraardigste vondst aan het slot van de eerste akte: we zien een triptiek (Laatste Oordeel) dat dreigend op het publiek af komt. Als de glazen wand maar geen schade oploopt, ging het angstig door ons heen. De geschilderde hoofden op het drieluik bleken te kunnen zingen! “Als daar het dekselse DNO Koor niet achter zit,” zo dachten wij, “dan eten wij onze hoed op.” Maar nogmaals: het was een boeiend schouwspel. “Boeiend” -maar niet heus- waren ook de traditionele Kosky-onsmakelijkheden: m.a.w. afgehakte ledematen, een Tosca die over haar nek gaat als zij Scarpia met 321 messteken om het leven brengt – daar moesten de Tosca’s van deze wereld nu zo langzamerhand toch wel overheen zijn. Verder martelingen en ander geweld natuurlijk, en uiteraard…. VAN DATTEM!  Hier en daar hoorde men een schamper lachje in de zaal om al deze “schokkende” clichés: een goed teken. Wordt het publiek eindelijk wakker?

Misschien nog een kleinigheid over de muziek. Over het algemeen werden de personages krachtig vertolkt.  Scarpia (Gevorg Hakobyan) was een adequate psychopaat in plaats van de geparfumeerde Bryn Terfel van alweer heel wat jaren geleden bij DNO.  Joshua Guerrero (Cavaradossi) kwam nogal eens volume te kort voor zijn rol en waar hij dat trachtte te compenseren werd het stemgeluid onfraai, met uit een vorig zangtechnisch tijdperk stammende uithalen.

MAAR DAN !

Elena Stikhina!   Onmiddellijk drong chapter and verse  Jezus Sirach 32:7 ons (en ongetwijfeld ook uw) denkraam binnen om zich vervolgens meester te maken van ons innerlijk gevoelsleven: “Het gezang der muzikanten bij zoete wijn, is als een zegel in een smaragd op een gulden stuk werk”.

Welk een sublieme Tosca! In 2022 zette zij in deze rol de MET op zijn kop. Haar stem kan het best, maar toch tekortschietend, als “weelderig” worden beschreven. Met de nodige virtuositeit en alle eigenschappen die de ideale Tosca hoort te hebben, en die Malin Byström, die zingt vanuit scenische discipline, helaas moet ontberen. En eindelijk hoefden wij eens niet op te kijken tegen de “grijs” gedraaide, niet door te komen “Vissi d’Arte” en konden we van deze aria intens genieten alsof we deze voor de 1^e en niet voor de 1000^e keer hoorden.

Dirigent Nathalie Stutzmann doorgrondt Puccini volledig, en gaf daar op verheugende wijze tot in detail blijk van. En wederom veel  woorden vol lof voor het DNO Koor en het Nederlands Philharmonisch. Dat het Koor en het Nederlands Philharmonisch keer op keer een topprestatie leveren zijn de constanten die het zo veelvuldig optredende artistieke leed aan de Amstel immer verzachten.

Olivier Keegel