Bach. De Apocalyps.

Toen wij jong waren verzuchtte mijn moeder dikwijls: “Jullie kunnen zo goed lullen!” En die ‘jullie’, dat waren wij, haar zes kinderen. Hieraan moest ik vaak denken toen ik mij verdiepte in de geschiedenis van Jan van Leyden, de hoofdpersoon van dit verhaal. Natuurlijk vonden wij kinderen dat wij gelijk hadden, en niet probeerden recht te praten wat krom was, maar haar woorden zetten mij toch aan het denken. Je kunt met enorme overtuigingskracht een ander ook overrompelen, terwijl de ander ook heel plausibele argumenten kan hebben. Werkte het ook zo voor Jan? Of was hij gewoon een oplichter, een charlatan, die welbewust de boel zat te flessen, terwijl hij kon zien aankomen dat hij zijn hele sekte meesleepte, de ondergang in?

In de aanloop naar de première liepen wij rond met meer vragen: Leent de muziek van J.S. Bach zich voor muziektheater? Had Bach deze opera willen schrijven? Is dit geen onzalig plan, en waarom zou je dat plan willen uitvoeren? Zal het ensceneren niet uitmonden in een persiflage van opera, of, nog erger, van Bach?

Immers, ook in de muziekwereld komt radicalisering voor. Onze bezwaren tegen maniërismen in de ‘hedendaagse Oude Muziek’, alsmede in het operavak van vandaag de dag, zijn aanwezig. De twee wereldjes lijken zo verschillend, maar hebben ook raakvlakken. Gaat dit huwelijk de slechte eigenschappen van beide werelden versterken? Het geaffecteerde omgaan met ritme en dictie, schelle of juist holle klanken in de oudemuziekpraktijk vindt zijn evenknie in belangrijkdoenerij, het opblazen van de stem (hol of snerpend), of de drang tot het maken van regietheater, dat ieder raakvlak ontbeert met de oorspronkelijke schepping; deze vormen van fundamentalisme zetten onze nekharen overeind.

We konden er geen gif op innemen, en daarom besloten wij onze vooroordelen te laten varen en met open vizier de voorstelling te gaan bijwonen.

Het fraaie theater van de Koninklijke Schouwburg gaf zicht op een toneel met eenvoudige, essentiële decorstukken. Op een ronde, centrale vloer die kan draaien stonden wat kleine huisjes, een in tweeën gespleten kerk, afwisselend een trap, een stadsmuur van blokken, een troon, een gordijn. Het geheel was harmonieus, ook kleuren en licht droegen bij aan deze harmonie. De verrassing kwam al snel: de allereerste inzet van het koor bracht zowaar tranen in onze ogen. De emotie die de harmonieën van Bach oproepen, de kraakheldere klank van het koor, de geordendheid, vonden hun bestemming in een driedimensionale setting. Het werd ons al rap duidelijk dat de muziek en de klank baat hebben bij de enscenering, en dat de professionaliteit van de Bachvereniging muzikale contouren geeft die bij matige operavoorstellingen soms ontbreekt, waardoor er chaos en ongelijkheid kunnen ontstaan.

Levendig schouwspel

Er ontvouwt zich een waargebeurd verhaal dat de verbeelding tart, verteld door de schrijnwerker Gresbeck (Jobst Schnibbe), die het gebeuren intern heeft meegemaakt en ons meeneemt door twee bizarre jaren van het Koninkrijk Sion te Münster in de zestiende eeuw. Een stel bevlogen lieden willen de godsdienst zuiveren van de corruptie en macht van de Katholieke Kerk. Zij noemen zich de wederdopers. De harde kern ontpopt zich als een stel godsdienstgekkies, die een totalitair staatje stichten, waar veelwijverij en het afzweren van persoonlijk eigendom worden gehandhaafd met een schrikbewind waarbij koppen rollen.

De regisseur heeft zich serieus verdiept in menselijke drijfveren, en de uitingen daarvan komen veelvuldig voorbij paraderen: sektegedrag, kopieergedrag, wreedheid, opportunisme, drang tot grootsheid, neiging tot kleinheid, seksuele en financiële driften, you name it. De karakters zijn nauwgezet uitgewerkt; allen, ook de leden van het koor, hebben een eigen rol, die consequent wordt doorgevoerd. Dramatische effecten, timing, humor, muzikale accenten, licht, beweging, het gaf een levendig schouwspel waarin alle elementen elkaar versterkten. Een beetje verbaasd waren wij over het tafereel van brood en spelen – een picknick setting- en over de  transparante witte pakken die de nieuwe sekteleden over hun kleren aantrokken -de associatie met de papieren wegwerp-overall van de Praxis konden wij niet van ons afzetten.

De stemmen profiteerden van de enscenering: de dikwijls door ons betreurde kleurloosheid en steriliteit van de orthodoxe uitvoeringspraktijk, maakte hier plaats voor warmbloedige, expressieve klank (meer, graag), en bovendien was de saamhorigheid van de hele cast voelbaar, er werd met plezier gezongen en geacteerd, en dat mogen wij graag zien.

Jan van Leyden werd vertolkt door de tenor Florian Sievers. Behalve een uitstekende zanger met een prachtig timbre en virtuositeit, geeft hij overtuigend vorm aan de praatjesverkoper van Leyden, bezwerend en hypnotiserend, die bij zijn eerste opkomst met woeste haardos deed denken aan een antifa-leider. Aan het einde is er plaats voor de menselijke, kwetsbare kant van Jan, wanneer hij in gesprek met de kapelaan (Wiebe-Pier-Cnossen) zijn zonden belijdt. Een mooi, muzikaal moment. Het had iets therapeutisch, deze sessie. Cnossen vertolkt in de productie drie rollen, waarvan die van de de kapelaan ons het meest aansprak. Bernhard Knipperdollinck werd met verve vertolkt door de bas-bariton Wolf Matthias Friedrich. Zijn stem droeg uitstekend en acterend vlamde hij in zijn rol als bloeddorstige intrigant, die radicaliseerde tot een soort Gargamel. Mattijs van de Woerd nam de rol van Bernhard Rothmann op zich. Zijn aangename bariton en wat afstandelijke presentatie waren adequaat voor de rol van het intellectuele brein achter de sekte. Sytse Buwalda, countertenor (Bisschop von Waldeck en Jan Matthijsz), kwam voor ons vocaal gezien niet goed uit de verf. De stem droeg minder dan we gewend waren, en het legato was onvoldoende. Met name waar de Bisschop in toorn ontsteekt, countertoorn, verwacht men meer vocale kracht. In scenisch opzicht maakte hij veel goed, vooral als de waanzinnige Matthijsz, die in zijn uppie een kamikazetocht tegen het leger van de Bisschop onderneemt.

Diewer Brouwersdochter, alias koningin Divara, werd vertolkt door Cecilia Amancay Pastawski. Een mooie, warme stem, meer sopraan dan mezzo, in de hoogte beter dragend dan in het lage midden, heel muzikaal. Als koningin ontbeerde zij vocale kracht om haar woede en autoriteit te uiten, wanneer zij haar gemaal koning Jan tot de orde riep. Muzikaal gezien compenseerde zij dat in haar smeekbede tot God. Komisch was hoe zij direct na die aria de eerder door haar afgeworpen dure halsketting toch maar weer omhing. Niets menselijks is ons vreemd. We vermelden hier nog de zangers Kaspar Kröner, vocaal goed en geloofwaardig als blinde ziener, Dusentschuer, en Viola Blache (Marijtje en Elisabeth), mooi vooral in de hoge tessituur. De acteur Jobst Schnibbe (Heinrich Gresbeck) is een gepassioneerd verteller, die als ooggetuige  ons door het verhaal leidt.

Het koor blonk uit in klank, timing, en Spielersfreude. Het orkest onder leiding van Hernán Schvartzman omarmde de cast met warme, ronde klanken. Daarbij speelden de composities van Panos Iliopoulos, die fungeerden als schakels tussen de werken van Bach, een opvallende rol. Soms waren dat ronduit atonale akkoorden, dan weer klonk het als enge filmmuziek, of het klonk in aanleg als een schurend, dissonant Bach-akkoord, dat onder invloed van een bad trip vervormd was tot een waanklank (geen wanklank).

Hulde voor de librettist, die met feeling voor de schrijfwijze van Bach, en voor taal, metrum, ritme, timing en drama, een mooi staaltje geleverd heeft.

Het einde was dramatisch. Het volk, dat zich net schuldig gemaakt heeft aan dat gedrag dat zij in de Katholieken afkeurden, sluit zich even gemakkelijk weer aan bij de Katholieke Kerk, en roept vol vuur om marteling en vernietiging van hun eerdere idool. Ook een onschuldige wordt daarbij net zo makkelijk opgeofferd. Het meedogenloze schouwspel vlak voor de executie, evenals het laatste, grimmige beeld, kwamen hard aan.

Om terug te komen op onze vraag: Profiteert oude muziek van opera? Ja, de dynamiek van het toneel geeft meer dimensie, stemklank en expressie worden warmer en menselijker. Er is plezier, humor en energie.

Over de hele troupe kunnen we zeggen, dat de saamhorigheid en betrokkenheid bij de productie in alle gelederen te merken is. Je kunt horen en zien dat er heel hard en integer gewerkt is om dit ‘onzalige’ project van de grond te krijgen.

Esther Chayes