Smetana, de z.g. ‘vader van de Tsjechische muziek’ zag aanvankelijk niet veel in de heropleving van nationale gevoelens in het Tsjechië uit rond 1850. Het land was nog stevig verankerd in het Austro-Hongaars Rijk en er was nauwelijks sprake van een nationaal verbindend, laat staan een politiek gevoel. Gaandeweg de eeuw veranderde het spectrum met als gevolg het ontstaan van een “Tsjechische” identiteit; uiteraard speelde muziek een belangrijke rol in het wakker worden van de nationale gevoelens. Smetana zelf kwam uit Litomysl, een klein gehucht waar zijn vader een kleine brouwerij runde. In deze omgeving was de gangbare taal Duits en zeker niet Tsjechisch voor zover die taal al als zodanig bestond. De componist heeft later de Tsjechische taal geleerd, nadat hem duidelijk werd dat, wilde hij als operacomponist slagen, hij moest appelleren  aan de opkomende nationale identiteit. Echter, opera als zodanig bestond reeds in de werken van vooral Frantisek Skroup (1830-1892).

Zijn eerste opera, De Brandenburgers in Bohemen (1862-1863) is gebaseerd op een libretto van dezelfde Karel Sabina die later verantwoordelijk was voor de tekst van De Verkochte Bruid. Model voor deze eersteling stond vooral de Franse (grand) opera van o.m. Meyerbeer.
Aanvankelijk werd Smetana ervan beschuldigd dat hij een Wagner-imitator was. En inderdaad hoort men  echo’s van Tannhäuser en Lohengrin, vooral in de ensembles en koorscènes. Het gegeven van De Brandenburgers in Bohemenis is gebaseerd op historische feiten uit de dertiende eeuw, toen de Brandenburgers probeerden het Tsjechische Rijk onder de knie te krijgen. De opera ging in première in 1866 in het Tsjechische Provisioneel Theater te Praag, een initiatief van graaf Jan Harrach wiens doel was de compositie van nationale opera’s een impuls te geven. In ditzelfde theater zou in 1866 de eerste versie van de Bruid in première gaan, een heel ander werk dan wat wij nu kennen want Smetana hanteerde het Singspiel-voorbeeld met gesproken dialogen. De laatste derde versie (1869-70), die nu gangbaar is, verving deze dialogen door orkestrecitatieven en de beroemde dansen werden toegevoegd.

Is Bruid  eigenlijk wel een komische opera? Deze vraag rijst onvermijdelijk als men oppervlakkig de handeling doorneemt met de nogal stereotiepe personages: de rijke boer annex handelaar Mícha en diens tweede vrouw Háta, de minder gefortuneerde Krusiná, eveneens boer, en diens vrouw Ludmila (een aardige verwijzing naar de nationale heilige en martelaar Sint Ludmila), de kinderen van beide echtparen Vasek (zoon uit Mîchas eerste huwelijk) en Marenka, de huwelijksmakelaar Kecal en de uiterst timide en stotterende Jenik, zoon uit het tweede huwelijk van Mícha. Verder zijn er de komedianten die een circusvoorstelling geven waarbij de arme Jinek als beer wordt verkleed en door iedereen uitgelachen wordt.

Men kan zonder aarzeling Bruid een comedy of errors noemen,  maar hoewel sommige scènes de slappe lach veroorzaken, ligt er een duidelijk melancholische toon aan de opera ten grondslag, vooral in het personage van Marenka die zich bedrogen voelt. Vasek pendelt tussen twee werelden, aan de ene kant is hij de verstoten eerste zoon van Mícha en aan de andere kant verpersoonlijkt hij de honger-naar-geld mentaliteit van bewoners van het platteland. Kecal treedt op als deus ex machina maar ook hij wordt bedrogen want liefde blijkt sterker te zijn dan hebzucht. De stotteraar Jenik is een unicum in de gehele operaliteratuur, Smetana geeft hem op een virtuoze manier melodische lijnen die zijn handicap uitbeelden, en men krijgt eerder medelijden met hem. Het koor heeft een zeer belangrijke rol in de gehele handeling (de ‘bierscène’ is hier een saillant voorbeeld van), ze zorgen niet alleen voor couleur locale maar becommentariëren tevens de handeling.

Wat stemtypes betreft had Smetana vooral lichtere stemmen in gedachten, ook vanwege de nogal beperkte mogelijkheden van het Provisioneel Theater waar lang niet alles functioneerde zoals men van een echt operatheater zou verwachten. De akoestiek was belabberd, de mogelijkheden op het toneel waren zeer beperkt en het geheel werd gerund door vooral amateurs. Toen hij directeur werd van dit theater, vocht Smetana met alle middelen die hij had tegen dit amateurisme.
Wat opvalt is het soort stemmen waarvoor Smetana zijn opera componeerde. De eerste Marenka b.v. vond haar partij niet geschikt  voor haar stem want zij was gewend om te schitteren in het lirico leggiero repertoire met rollen waarin fioriture in Italiaanse stijl overheersten en de rest van de zangers klaagden dat ze weinig kansen kregen om hun gaven te etaleren.

In dit opzicht kan men rustig Bruid een overgangsstuk noemen: de stap tussen de invloed van vooral de Franse en Duitse opera in De Brandenburgers en de wereld van de heroïsche werken die Smetana componeerde na Bruid, Dalibor en Libuse, opera’s die teruggrijpen op de Tsjechische geschiedenis met het vereren van nationale helden, werken met imposante koorscènes en heldhaftige personages die vaak op tragische wijze aan hun einde komen. Smetana zou voor zijn laatste opera’s terug gaan naar lichtere onderwerpen en in dit opzicht is Bruid het fundament voor deze latere werken.

De voorstelling die ik op 17 september jl. in het Nationaal Theater te Praag bezocht, ging in première in 2022. Regie was in handen van Martin Kubacek die zijn sporen vooral als filmregisseur heeft verdiend. Hij kaderde de opera in een ‘moderne’ omgeving met als achtergrond flatgebouwen met geprojecteerde graffiti die je tegenwoordig overal vindt. Er is geen Bauernstube te zien maar wel een nogal verlaten straat in de eerste scene, waar lege bierkratten het decor bepalen voor zich dood zuipende heren in jeans en T-shirts die de weldaden van de drank bezingen. Voor de overige bedrijven wordt de enscenering levendiger met een uitstekende regie voor het koor dat gekleed gaat in hedendaagse (sic) kledij met als enige verwijzing naar volkse tradities de bruidskap van Marenka. De arme meid valt op gegeven moment en verzwikt haar enkel waardoor zij tot het einde van de opera in het gips zit en op krukken loopt. Marenka heeft dan ook een dubbelgangster die aan het slot van de opera haar geliefde Jenik omarmt terwijl de ‘echte’ Marenka hopeloos vanaf de zijkant van de Bühne toekijkt. Een waar spektakel is de circusscène met als witte resusapen verklede figuranten die voor een komische noot zorgen. De arme Vasek wordt in deze scene in een poolbeerpak gestoken, wat het ridicule van zijn situatie des te meer accentueert. De dansen worden uitgevoerd door straatjochies die uiterst lenig aan breakdance doen, van enig traditioneel dansen is dus weinig sprake maar het geheel vloekt tenminste niet met de eerder genoemde moderne entourage. Zonder het gebruik van zgn. folkloristische kledij en dans werkt deze enscenering zeer overtuigend temeer omdat gedurende de hele opera de Doppelgänger van de regisseur over het toneel  loopt,  aantekeningen in de hand, links en rechts aanwijzingen gevend aan zangers en koorleden. Grappig was het hondje Tonik dat plots over het toneel rent hoewel de bedoeling hiervan mij geheel ontging.

De zangersbezetting was in handen van leden van het gezelschap van het Nationaal Theater en er waren geen zwakke plekken te ontdekken. Jana Sibera zong een aandoenlijke Marenka met secuur lyrische toon en speelde de bedrogen vrouw zonder in larmoyante clichés te vervallen, haar Jenik (Peter Berger) vormde een in alle opzichten waardige partner, zijn stem is in principe een lyrische tenor maar hij bezit genoeg kracht om in de ensembles niet ten onder te gaan. Bas Zdenek Plech gaf een les in karakterzang zonder ooit in goedkope effecten te vervallen. Bijzonder  was zonder meer de prestatie van tenor Ondrej Koplik die niet alleen zijn stotterpartij vlekkeloos vertolkte maar fysiek ook overtuigend was als een klungelige, verlegen jongeman, volledig in de macht van zijn ouders.

De overige rollen werden vol overtuiging vertolkt en dirigent David Svec had af en toe een voorliefde voor hoge decibellen maar hij leidde het geheel met liefde en gezonde energie zonder in platitudes te vervallen. Hij bracht een wervelende voorstelling waar het plezier in het muziek maken van iedereen afspatte.

Mauricio Fernandez